Akıle

Diyet anlamında kullanılan bir İslam ceza hukûku terimi.

Diyet ödemek anlamına gelen 'akl' mastarından ism-i fail olup, diyet ödemeyi yüklenen kimse veya kimseler demektir. Kasten birisini öldürmekten veya bir organa karşı kasten işlenen cinayetten dolayı ödenmesi gereken diyet, suçu işleyenin malından ödenir. Öldürme fiili kasta benzer şekilde veya yanlışlıkla (hata yoluyla) işlenmiş ise diyeti 'akile' öder.

Kasten öldürmekten doğan diyetin, öldürenin malından ödeneceği konusunda İslam hukukçuları arasında görüş birliği vardır. Çünkü prensip olarak her insanın, mala verdiği zararların tazmininde olduğu gibi cana veya bedene verdiği zararlardan da şahsen sorumlu olması, başkasının bundan sorumlu tutulmaması gerekir. Cezalarda asıl olan şahsî sorumluluktur. Ayetlerde şöyle buyurulur: "Herkes kazandığına karşılık bir rehindir" (el Müddessir, 74/38). "Herkesin kazandığı günah ancak kendi aleyhinedir. Hiç bir kimse başkasının günahını taşımaz" (el-En'am, 6/164; Bk. İsra, 170/15; el-Fatır, 35/18; ez-Zümer, 39/7; en-Necm, 53/38). "Sen onlara şöyle de. Ne siz bizim işlediğimiz suçlardan sorumlu olacaksınız,, ne de biz sizin işlediklerinizden sorumlu olacağız" (Sebe', 34/25). Hadiste: "Bir suçlu ancak kendi aleyhine suç işlemiş olur" buyurulur. (Tirmizî, Fiten, 2, Tefsîru Sûreti't-tevbe, 2; İbn Mace, Menasik, 76, Diyat, 26, 76; İbn Hanbel, IV, 14). Hz. Peygamber yanında çocuğu bulunan bazı sahabîlere, "Bu senin oğlun mudur?" diye sormuş, "Evet" cevabı üzerine şöyle buyurmuştur: "Bu çocuk senin aleyhine suç işleyemez; Sen de onun aleyhine suç işleyemezsin" (Ebû Davud, Diyat, 2; Nesaî, Kasame, 42; İbn Mace, Diyat, 26).

Kasten öldürme, kölenin öldürmesi, diyetin sulh veya suçlunun itirafı sonucu belirlenmesi hallerinde akılenin diyet ödeme yükümlülüğünün bulunmaması sünnetle sabittir. (Zeylaî, Nasbü'r-Raye, IV, 379). Malikîler dışındaki İslam hukukçuları kasta benzer (şibhü'l-amd) ve yanlışlıkla (hataen) öldürmelerde diyetin akileye yükletilmesinde görüş birliği içindedirler (el-Kasanî, Bedayetu's-Sanayi, VII. 256; İbn Abidîn, Reddü'l-Muhtar, V, 400; İbn Kudame, el-Muğnî, VII, 764-770). Küçük çocuğun ve akıl hastasının kasten öldürmesi halinde de diyet akileye aittir. Çünkü bunların kasıt ve hatası eşittir. Hz. Ali, suç işleyen akıl hastasının diyetini akilesine yüklemiştir.

Akile veya maakil sistemi, Medîne'deki Arap kabilelerinin Hz. Peygamber tarafından yeniden teşkilatlandırılması ile birlikte düzenli bir şekil almıştır. Çünkü bir kimse savaşta esir düşse, onun kurtarılması için fidye*; öldürme ve yaralamalarda ise diyet * ödenmesi gerekiyordu. Bunların miktarları çoğu zaman esir ve suçluların ödeme gücünü aşıyordu. Hz. Peygamber bu durumu çözüme kavuşturmak için, karşılıklı yardımlaşma esasına dayanan akile veya maakil sistemini kurdu. Buna göre, bir kabîlenin mensupları kabîle bütçesi için para yardımı yapacak; buna karşılık ödeme gücünü aşan bir tazminatla karşılaşırsa bu bütçeden yardım bekleyecekti. Hatta, kabîle bütçesi de yeterli olmazsa diğer akraba ve komşu kabîleler onların yardımına gelecekti. Daha sonra akile sistemi Hz. Ömer tarafından geliştirilmiş; insanların mensubu bulunduğu meslekler, askerî, mülkî idare esaslarına veya çeşitli bölgelere göre bir düzenleme yapılmıştır. Hür, akil, baliğ erkeklerden oluşan akile listesi deftere yazılınca, bunlara "dîvan" adı verilmiştir. Bazı müellifler, dîvan uygulamasının Hz. Peygamber tarafından, Mustalikoğulları gazasından sonra, ganimetlerdeki devlet hissesi olan Humus'u* (beşte bir) idare etmek üzere Mahmiye b. Cez'i tayin etmesiyle başladığını söylerler. Hanefilere göre diyet yükümlüsü, suçlu dîvan ehlinden ise, divandır. Bu durumda diyet, divan üyelerinin ata veya rızık (maaş) larından kesilir. Hz. Ömer'in uygulaması bu şekilde olmuştur. Eğer suçlu dîvan üyesi değilse, bunun akilesi; kabîlesi, hısımları ve ödeme gücünü aşan tazminatlarda yardımlaşacağı diğer kimselerdir. Kendi kabîlesi diyeti ödemeye yeterli olmazsa 'asabe' sırasına göre en yakın nesep hısımları buna ilave edilir. Ancak buluntu çocuk, harbi ve zimmî gibi akilesi olmayanın akilesi ise 'beytülmal'dir. Suçu işleyen de akileye dahildir. Ancak suçlunun eşi babaları ve oğulları akileye girmez. Baba ve oğulları akileye dahil sayanlar da vardır. Kadınlar, küçük çocuklar ve akıl hastaları da akile kapsamı dışındadır. Çünkü akilenin diyeti yüklenmesi teberrû niteliğindedir. Bu kimseler ise teberrû ehlinden değildir. Ödenecek kan bedeli normal diyetin beşte birinden daha az ise, bu, suçlunun malından ödenir (elKasanî, a.g.e, VII, 255 vd.; el-Meydanî, el-Kitap maa'l-lübab, III, 178 vd.; ez-Zeylaî, a.g.e., IV, 398; İbn Abidîn, V, 454). Burada asabe, ana baba bir veya baba bir erkek kardeşlerle, bunların oğulları, sonra amcalar ve bunların oğullarıdır.

Hanefîler dışında diğer İslam hukukçularına göre akile, suçlunun baba tarafından hısımlarıdır. Bunlar asabe adını alır. Ana-baba bir veya baba bir erkek kardeş ve amcalar gibi. Delil, Muğîre b. Şu'be (r.a.)'den nakledilen şu hadistir: "Nebî (s.a.s.) öldürülen bir kadının diyetini, katilin asabesi aleyhine hükmetti"(Buharî, Diyat, 26; Müslim, Kasame, 37, 38; Ebû Davud, Diyat, 19; Nesaî, Kasame, 40, 41; Ahmed b. Hanbel, II, 274, IV, 246, 249; eş-Şevkanî, Neylü'lEvtar, VII, 69).

Diyet yükümlüsünün hiçbir akilesi yoksa, onun diyetini beytülmal yani İslam devletinin bizzat kendisi yüklenir. Hz. Peygamber "Ben mirasçısı olmayan kimsenin mirasçısıyım. Bu kimsenin diyetini öderim ve ona mirasçı olurum" buyurmuştur. (Ebû Davud, Feraiz, 8; ibn Mace, Diyat, 7, Feraiz, 9; Ahmed b. Hanbel, IV, 131). Diyet, akile mensuplarına, yakını uzağı, hazır olanı olmayanı, sağlamı veya hasta olanı arasında bir ayırım yapmaksızın üç yılda, üç eşit taksitler halinde ödenir. Yıllık ödeme üç veya dört dirhemi (2,8 gr. gümüş para) geçemez. Şafiî'ye göre, zengin yarım dinar (1 dinar=4 gr. altın para), orta halli dörtte bir dinar öder. Hz. Peygamber (s.a.s.) devrinde bir koyunun fiyatı yaklaşık beş dirhem veya yarım dinar kadardır. Diyet miktarları Hz. Peygamber ve dört halife devrinde 100 deve, 1000 dinar (4 kg. altın), 10.000 veya 12.000 dirhem (28 veya 33.6 kg. gümüş), 200 sığır, 2000 koyun veya 200 takım elbise olarak uygulanmıştır. Yalnız kasta benzer öldürmede diyetin deve cinsinden hesap edilerek verilmesi (ed-diyetü'l-müğallaza ağırlaştırılmış diyet) zorunlu sayılmıştır. Diyet, akilenin; fakir, kadın, çocuk ve akıl hastası olan üyelerinden alınmaz. Çünkü diyeti yüklenme yardımlaşma içindir. Yoksulun ise, yardıma gücü yetmez. Yıl sonu gelmezden önce akileden birisi ölse veya yoksul düşse yahut akıl hastası olsa, onun bir şey ödemesi gerekmez. Günümüzde, üyesinin ödeme gücünü aşan tazminatını üstlenen yardımlaşma kuruluşları meydana gelse, bu kuruluş Hanefîlere göre, onun akilesi sayılır (el-Kasanî, a.g.e. VII, 251 vd.; eş-Şîrazî, el-Mühezzeb, II, 211; İbn Kudame, el-Muğnî, VIII, 97; İbn Rüşd, Bidayetü'lMüctehid, II, 783-791; İbnü'lHümam, Fethu 'I-Kadîr, VIII, 251 vd.; el-Meydanî, a.g.e., III, 178; Abdulkadir Ûdeh, et-Teşrû'l-Cinaî'l İslamî, Beyrut (t.y.),II 195 vd.; Bilmen, İstilahat-ı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul 1967, II, 32 vd.; Salih Tuğ, İslam Ülkelerinde Anayasa Hareketleri, İstanbul 1969, s. 30-45; Muhammed Hamidullah, İslam'a Giriş, İstanbul 1973, s. 200-203; Celal Yeniçeri, İslam'da Devlet Bütçesi, İstanbul 1984, s. 384-386; Süleyman Akdemir, Ceza Hukukunda Mağdurun Korunması, s. 52-71).

Hamdi DÖNDÜREN

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Akıle

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/akile.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.