Arıyet

Geçici olarak, vadesiz alınan yahut verilen şey, ödünç.

Ariyet veya ariyyet, emanet verilen şeye veya ariyet akdine ait bir isimdir. "Are" fiilinden alınmış olup, mastarı gidip-gelmek demektir. Teavür' den geldiği de söylenmektedir. Emanet bir şey istemek ar ve ayıp olduğu için "ar" kelimesine nisbet edilmiştir. Ancak Hz. Peygamber de ariyet aldığı için, bu akdin ayıp bir iş olmadığı söylenmiştir (el-Mu'cemü'l- Vasît, I-II, s. 642; es-Serahsî, el-Mebsût, XI, 133; İbnü'l-Hümam, Fethu'l-Kadîr, VII, 99 vd.; İbn Abidîn, Reddü'l-Muhtar, IV, 524).

Es-Serahsî ve Malikiler ariyet vermeyi şöyle tarif ederler: "Ariyet akdi, yararlanmayı bir bedel olmaksızın temlîk etmektir." Şafiî ve Hanbelîlerin tarifi ise şöyledir: "Ariyet akdi, yararlanmayı bedelsiz olarak mübah kılmaktır." Yine ariyet, bir malın birine meccanen, yani herhangi bir bedel almaksızın ve geri alınmak üzere temlîk olunmasıdır. (es-Serahsî, a.g.e., XI, 133; el-Mevsılî, el-İhtiyar, III, 55; Bilmen, Istılahat-ı Fıkhıyye Kamusu, IV, 144, 145).

Buna göre, ariyet akdi, bir maldan meccanen yararlanmayı sağlayan bir akittir.

Ariyet akdinin meşrû oluşu Kitap, Sünnet ve İcma delillerine dayanır.

Kur'an-ı Kerim'de doğrudan ariyet akdinden söz eden bir ayet yoktur. Ancak karşılıklı yardımlaşmayı teşvik eden, yardımlaşmayı engelleyenleri kötüleyen ayetler bu akdi de kapsamına alır.

Ayetlerde: "İyilik ve takva üzerine yardımlaşın, günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın" (el-Maide, 5/2); "Onlar zekatı da menederler" (Maûn, 107/7) buyurulur. Zekat olarak ifade edilen "maûn" çeşitli tefsirlerde kap-kacak, çanak-çömlek, iğne, balta, kova, su, ateş ve tuz gibi ariyet olarak verilmesi adet olan şeylerdir (Hafîdu İbn Rüşd, Bidayetü'l-Müctehid, Mısır (t.y), II, 359). Bu iki ayet, insanların muhtaç oldukları şeyleri birbirine ariyet yoluyla vererek ihtiyaçlarını gidermelerini öngörmektedir. Bu mendûb bir ameldir.

Resulullah (s.a.s.), Ebû Talha'dan emanet olarak bir at aldı ve ona bindi (Buharî, Müslim, Enes b. Malik'ten, Ahmed b. Hanbel, eş-Şevkanî, Neylü'l-Evtar, V, 299). Başka bir hadiste şöyle buyurulmuştur: "Hz. Peygamber Huneyn gününde Safvan b. Ümeyye'den bir zırhı emanet olarak aldı. Bunun üzerine Safvan şöyle dedi: "Bunu gasp olarak mı aldınız ya Muhammed." "Resûlullah (s.a.s.): Hayır, tazmin edilecek bir ariyet olarak aldım. " buyurdu. " (Ebû Davud, Nesaî, Ahmed b. Hanbel, Zeylaî, Nasbü'r-Raye, IV, 116; eş-Şevkanî, Neylü'l-Evtar, V, 299)

Hanefilere göre ariyet akdinin rüknü, malın sahibinin icab (teklif)ından ibarettir. Ariyeti alanın kabûlü ise istihsana göre bir rükün olmayıp, kıyasa göre rükün sayılır (el-Kasanî, a.g.e, VI, 214).

Ariyet akdinin şartları: a) Ariyet verenin akil (akıllı) olması gerekir. Hanefilere göre bülûğ şartı yoktur. Diğer fakihlere göre ise, ariyet verenin teberrua ehil olması gerekir. b) Ariyet isteyenin kabzı. Çünkü bu, bir teberrû akdidir. Ariyet hükmü, hibede olduğu gibi kabzsız sabit olmaz. c) Ariyet verilen şeyden istihlak edilmeksizin yararlanmanın mümkün olması (el-Kasanî, a.g.e, VI, 214; Vehb ez-Zühaylî, el-Fıkhu 'I-İslamî ve Edilletühu, V, 56-57)

İslam alimleri ev, arazi, elbise, hayvan, nakil aracı gibi devam etmesiyle birlikte kendisinden yararlanmak mümkün olan her şeyde ariyet akdinin geçerli olduğunu kabul ederler.

Harbîye silah ve atı; mümin olmayana mushafı ve bu nitelikteki kitabı ariyet olarak vermek haramdır (es-Şirazî, el-Mühezzeb, I, 363).

Ariyet akdi mutlak ve mukayyed olmak üzere iki kısma ayrılır: 1) Mutlak ariyet: Bir kimsenin bir şeyi, bizzat kendisinin mi yoksa başkasının mı kullanacağı ve nasıl kullanılacağı gibi hususları belirtmeden ariyet olarak almasıdır. Bir hayvanı binmek veya yük yüklemek için aldığını belirtmeden ariyet almak gibi. Bu durumda örfe göre sahibi imiş gibi hareket edebilir (es-Serahsî, a.g.e, XI, 144; el Kasanî, a.g.e, VI, 215; İbnü'l-Hümam, VII, 107; İbn Abidîn, a.g.e., VI, 527). 2) Mukayyed ariyet: Bu, süre ve yararlanma veya bunlardan birisi hakkında kayıt konulmuş ariyettir. Burada mümkün olduğu kadar kayda uyulur (el-Kasanî, a.g.e, VI, 215-216; İbnü'l-Hümam, a.g.e., VII, 107 vd.; es-Serahsî, a.g.e., XI, 137 vd.)

Ariyet verenin borçları: Ariyet verilen şeyi teslim etmek. Ariyet alanın aldığı şeyden yararlanabilmesi için, malın kendisine teslim edilmiş olması gerekir. Çünkü ariyet malı kullanmak ona sahip olmayı gerektirir.

Faydalanmaya elverişli malı vermek. Bazı mallardan yararlanma ancak istihlakla mümkün olur. Bunlar ölçü, tartı veya sayıyla satılan misli şeylerdir. Nakit para, buğday, şeker gibi. Bazı mallar tüketilmeksizin yararlanmaya elverişlidir. Bu tür kullanım şekline "ariyet" denir.

Yararlanmanın karşılıksız olması. Ariyet veren kimse malı kullanandan ücret isteyemez. (Mecelle, mad: 812) Eğer maldan yararlanma karşılığında bir bedel sözkonusu olursa bu akde "kira akdi" denir (es-Serahsî, a.g.e, XI, 133; İbn Rüşd, a.g.e, II, 359; el-Mevsılî, el-İhtiyar, III, 55; Bilmen, a.g.e., IV, 144)

Ariyet verenin hakları: Ariyet verilen şeyi geri isteme. İmam Ebû Hanîfe ve İmam Şafiî'ye göre ariyet akdi her zaman feshi mümkün olan bir akittir. Ariyet veren dilediği zaman verdiği şeyi geri isteyebilir (el-Kasanî, a.g.e., VI, 216; Mecelle, madde: 807)

Ariyet verilen şeyin akde veya şeyin niteliğine yahut tahsis maksadına uygun olarak kullanılmasını istemek.

Ariyet alanın aldığı şeyi, mülk sahibinin istemesi veya sürenin sona ermesi üzerine geri vermesi gerekir. Ariyet malı belirlenen şartlara veya örfe göre kullanmak; bu konuda sınırı aşmamak gereklidir. Ariyet verilen şeyin koruma ve bakım masraflarını ariyet alanın karşılaması asıldır. Bu malı kendi mülkü gibi koruması gerekir.

Ariyet alanın, emanet malı aşırı bir şekilde kullanması ve bu yüzden telef olması halinde, bedelini ödemesi gerekir (Mecelle, madde: 814) Mal sahibi emaneti geri istediği halde, ariyet alan vermez ve bu arada telef olursa yine bedelini öder (es-Serahsî, a.g.e., XI, 143; el-Kasanî, a.g.e, VI, 216; el-Fetava'l-Hindiyye, VI, 215). Hadiste: "El, aldığı şeyden onu geri verinceye kadar sorumludur " (Ebû Davud, Büyû, 88; İbn Mace, Sadakat, 5; A.b. Hanbel, V, 8, 13)

Ariyet şeyin izinsiz olarak üçüncü kişiye verilip zayi olması da bedelin ödenmesini gerektirir (es-Serahsî, a.g.e., XI, 144)

Şu durumlarda ariyeti tazmin gerekmez: Normal olarak kullanılırken zayi olan ariyet. Ariyet, ariyet alanın elinde emanet hükümlerine tabidir. Emanet, kasıt veya ihmal olmadıkça tazmin edilmez. (Mecelle, madde: 813) Kullanma şekli sınırlandırılmış ariyette sınırı aşmaksızın kullanmaktan dolayı mal zayi olsa bedelin ödenmesi gerekmez. Kullanma için şart konulmamışsa bu konuda örfe uyulur (İbn Rüşd, a.g.e, II, 360).

Ariyet akdi, ariyet verenin malı geri istemesi veya taraflardan birisinin vefat etmesi yahut da kullanma süresinin bitmesiyle sona erer. (es-Serahsî, a.g.e., XI, 143; el-Kasanî, VI, 215; Bilmen, a.g.e, IV, 198, 201)

Hamdi DÖNDÜREN

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Arıyet

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/ariyet.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.