Çek

çek

Kontrol işareti, kontrol, karşılaştırma, tutma, emanet makbuzu. Bir terim olarak; mevcut ve emre hazır bir karşılık üzerine çekilmiş bir nevi ödeme emridir. Bunun İslam hukukundaki karşılığı "süftece"dir. Uygulamada şöyle olur: Bir kimse ödeme işleri yapan bir banka veya kuruluşa ödünç olarak nakit para yatırır. Bu parayı, banka veya kuruluşun şubesi olan başka yerlerden bizzat kendisi veya çek belgesi verdiği başka birisi çekebilir. Süftece, taklit ve çalınmaya karşı daha güvenli olan poliçeyi de kapsamına alır.

Çek, ilk çağlardan beri bilinen bir ödeme vasıtasıdır. J.Dobretsberger, Mısır'da M. Ö.1600 yıllarında banknot tedavül ettiğinin belirlendiğini söyler. Bunlar, çek niteliğinde emanet makbuzlarıdır. Çünkü bu ülkede, devlet hazine ve depolarının emanet kabul etmesi usuldendi. Fertler altın, mücevherat ve zahireyi saklanmak üzere buralara tevdî eder ve kendilerine emanet bıraktıkları şeyin değerini belirten birer makbuz verilirdi. Elinde böyle bir makbuz olan kimse, belge üzerinde yazılı cins ve miktardaki malı dilediği zaman çekebilirdi. Ticaretle uğraşanlar bu makbuzları mal ve para yerine kabul ediyordu. Hatta bu belgeler Fenike ve Mezopotamya'da da tedavül ediyordu. (Hamdi Döndüren, İslam Hukukuna Göre Alım-Satımda Kar Hadleri, Balıkesir 1984, s. 66-67; Feridun Ergin, İktisat İstanbul 1964, s. 569, 624-625).

Çek niteliğinde mühürlü belgelerin İslam'ın ilk yıllarından itibaren kullanıldığı söylenebilir. Hz. Peygamber, kendisinden yardım isteyen Uyeyne b. Hıns ile Akra b. Habis'e, istedikleri şeyin verilmesi emrini kapsayan bir belgeyi düzenlemesi için Muaviye'ye emir verdi. Bunlar, Hz. Peygamber'in mührü ile mühürlenmiş ve bu iki kişiye kendi bölgelerinden belli miktar zekat alma yetkisini veren belgelerdi. Hz. Ebû Bekir devrinde de buna benzer belgeler düzenlendi (Ebû Davud, Zekat, 23; M. Hamidullah, el-Vesağiku's-Siyasiyye, 213; Ebû Ubeyd, Emval, 274, 276)

Halife Ömer zamanında mühürlü çek uygulamasının yaygınlaştığı ve böyle çekler olmadan hiç kimsenin hazineden para çekemediği anlaşılıyor. Nitekim Hz. Ömer Ma'n b. Zaide isimli birisi, halîfelik mührünü taklit ederek Kûfe haraç dairesinden para çekmesi üzerine, onu hapis cezasına çarptırmıştır. (Belazurî, Futûhu'l-Buldan nşr. Rıdvan Muhammed Rıdvan, Mısır 1932, s. 448; Kudame b. Ca'fer, Kitabü'l-Harac, Arapça Yazma Köprülü Ktb. No:1076, vr. 180). Bu olay, Hz. Ömer devrinde hazineden ancak çeklerle para çekilebildiğini gösterir. Yine Hz. Ömer kıtlık yıllarında Zeyd b. Sabit'e çek karneleri hazırlatmış, bunlar, altları mühürlenerek ihtiyaç sahiplerine verilmiştir. Mısır ve Suriye'den kıtlık bölgesine gönderilen yiyecek maddeleri, bu karnelerle halka dağıtılmıştır. Halk, karnede yazılı miktardaki yardımı çek karnesini ibraz etmekle teslim alıyordu. Yine Hz. Ömer (r.a.) zamanında bir takım erzak tahsisleri ve zaman zaman maaşların, çeklerle ödendiği bir gerçektir. (Celal Yeniçeri, İslam'da Devlet Bütçesi, İstanbul 1984, s. 128-129)

Resmi belge düzenleme ve mühürlü Fek kullanma usulü Muaviye (r.a.) devrinde bir teşkilata kavuşturulmuş ve "Divanü'l-Hatem" adıyla bir daire oluşturulmuştur. Muaviye'yi buna zorlayan sebep şudur: O, Amr b. Zübeyr adında birisine 100.000 dirhem ödenmesi için Irak valisine bir yazı yazar. Amr, resmî evrakta tahrifat yaparak bunu 200.000 dirhem haline getirir. Vali Ziyad b. Ebîh Muaviye'ye sunduğu hesabında Amr'a ödenen parayı 200.000 olarak gösterince, durum anlaşılır ve Muaviye yukarıda sözü edilen divanı kurdurur. (Ya'kubî, Tarih, Necef 1358/1939, II, s. 207; İbnü'l-Esîr, Tarih el-Kamil, Mısır 1303/1886, IV, s. 4; İbn Haldun, Mukaddime, Terc. Zakir Kadiri Uğan, İstanbul 1968, II, s. 24). Hatem dîvanı Halîfe Yezîd b. Velîd (ö. 126/744), devrinde, büyük hatem ve küçük hatem dîvanı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Hazineden yapılacak ödemeler için iki nüsha ödeme emri düzenlenir, bunlardan birisi hatem dîvanında dosyalanırdı (İbn Abdilhakem, Siretu Ömer b. Abdülaziz, Beyrut 1387/1967, 958)

Resmî evraka ve bu arada hazineden para çekmeye yarayan belgelere tarih koyma işi Hz. Peygamber devrine kadar gider. Allah Rasûlü, Necran Hristiyanları ile yaptığı andlaşmaya "Hicretin 5. yılı" şeklinde bir tarih koymuş, Kur'an-ı Kerîm de Tevbe sûresi 108. ayette Hicret sırasında yapılan Kuba mescidinden bahsederken "ilk gün" ifadesini kullanmıştır. Yaygın kanaate göre ise Hicret'i tarih başlangıcı yapan ve resmî evraka tarih koyan Hz. Ömer'dir. (İbn Sa'd, et-Tabakatü'l-Kübra, Leiden 1905/1928, III, 1/202; el-Kettanî, et-Teratibü'l-İdariyye Rabat 1346/1927, l, 181-182)

Abbasîler devrinde cehbez adı verilen sarraflar, çek niteliğinde belge düzenleyerek bir yerden başka yere para gönderiyorlardı. Cehbez veya cıhbiz Farsça bir kelime olup; para işlerini iyi bilen kimse, banker, sarraf, muhasebeci, vergi memuru haznedar, vergi kabz ve sarf memuru gibi anlamlara gelir. Abbasîler devrinde serbest piyasada çalışan yahudi, hristiyan ve bazı müslüman cehbezler bankerlik yapıyorlardı. Sarraflık yanında, emanet bırakılan mevduatı kullanıyor, ancak faizli iş yapamıyorlardı. Basra, Kûfe ve Bağdatlı tacirler devamlı olarak Mağrib'e mal sevkediyorlar, orada şahit önünde düzenlenen çeklerle muamele yapıyorlardı. İbn Havkal, o devirde yerli tacirlerden Muhammed b. Sa'dûn isminde birisinin borcu için kırk iki bin dînarlık (altın para) bir çek yazıldığından söz eder. (İbn Havkal, Sûretü'l-Arz, (t.s.) Beyrut, s. 65). Cehbezler para havalesi yanında takas işlerinde de aracılık yapıyor ve bu iş için "süftece" tanıim ediyorlardı. Elinde böyle bir çek olan kimse bir şehirde teslim ettiği malın mislini başka bir şehirde teslim alıyordu (es-Sabî, el-Vüzera, nşr. Abdüssettar Ahmed Ferec, Kahire 1958, s. 451-452). Bu muamele çoğu zaman yol rizikosunu kaldırmak amaciyle yapıldığından, bunun ödünç (karz) karşılığında yarar sağlama ve faiz olup olmadığı müctehidlerce tartışılmıştır.

Hanefilere göre, süftece muamelesi, yol tehlikesini bertaraf etmek amaciyle akit sırasında şart koşulmuş veya örfleşmiş bulunursa tahrîmen mekrûhtur. Çünkü Allah Rasûlü menfaat celbeden karz (ödünç)'ı yasaklamıştır (Buharî, Büyü', 73; Tirmizî, Büyû', 19; Beyhakî, Sünen, V, s. 349-350; İbn Kudame, el-Muğnî, IV, s. 319; el-Merginanî, Hidaye, (Fethu'l-Kadîr ile birlikte) V,s. 452)

Şafiîler, yol tehlikesini kaldırmayı bir menfaat sayarak süfteceyi caiz görmezler (eş-Şîrazî, el-Mühezzeb, I, 304) Malikîlere göre malı korumak için zarûret varsa süftece yapılabilir. Hanbelilere göre ise, karşılıksız olmak şartıyla süftece muamelesi caizdir. İbn Teymiyye, İbnü'l-Kayyim ve İbn Kudame, mutlak cevaz görüşünü tercih etmişlerdir. Çünkü burada yararlanma tek yanlı olmayıp, iki tarafında süftece (çek-poliçe) işleminde yararı vardır. (İbn Kudame, el-Muğnî, IV, s. 321; İbnü'l-Kayyim, İ'lamü'l-Muvakkı'ın, I, s. 491; Vehbe ez-Zühaylî, Dimaşk 1405/1985, IV, s. 728)

İslam aleminde bu şekilde ortaya çıkan ödeme emri ve çek niteliğindeki belgelerin tedavülü Avrupa ülkelerinde özellikle de ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısından itibaren İngiltere'de gelişmiştir. Banknot çıkarma yetkisine sahip olmayan bankalar mevduat sahiplerine, paralarını istedikleri zaman çekmede kullanılmak üzere, ödenecek miktarın kayıt yeri boş bırakılmış kuponlar vermişlerdir. Bu senetler doldurularak mevduat sahibi tarafından imzalandıktan sonra, bir ödeme emri gibi kullanılmıştır. İşte banka kendisine gelen böyle bir senedi imza ve mevduat hesabı bakımından kontrol ettiği için İngiltere'de "doğruluğunu kontrol" anlamına gelen çek (check) kelimesi, bu senetleri ifade eden bir terim olarak hemen bütün dillere girmiştir. 1762 de ilk basılı çekler tedavüle çıkarılmış, 1781'de de çek karneleri kullanılmaya başlanmıştır. Ondokuzuncu yüzyılın ortalarından itibaren, Anglo-Sakson memleketlerinde ticarî muamelelerin ağırlık merkezi çek tedavülü olmuştur. İngiltere'de hali vakti yerinde olan kimselerden çoğu bankalarda hesap açtırarak halk alış-verişlerini, kirasını, vergi ve masraflarını çek ile ödemeye alışmıştır.

Uzun tecrübelerden sonra, günümüzde bir ödeme emrinin çek niteliğinde olması için, şu özellikleri taşıması gerekli görülmüştür:

1) Senedin metninde çek kelimesinin bulunması,

2) Kayıtsız şartsız muayyen bir meblağın ödenmesi gerektiğine dair bir vekalet vermesi

3) Ödeyecek kimsenin adını ihtiva etmesi,

4) Ödemenin yapılacağı yer adının belirtilmesi,

5) Çekin yazıldığı yer ile yazılma tarihinin beyanını kapsaması,

6) Çeki tedavüle koyanın imzasını taşıması gereklidir. (Feridun Ergin, İktisat, s. 624-625; Reha Poroy, Kıymetli Evrak Esasları, İstanbul 1971, s. 91-92)

İslam hukuku bakımından günümüzdeki çek, ileri bir tarihteki borcumuzu tespit eden ve belirtilen tarihte ödeme yapılacağını belirleyen yazılı bir belgedir. Alacaklı, çeki ciro etmek suretiyle, alacağını başkalarına havale etmektedir. Hamiline yazılı böyle bir çek en son kimin elinde bulunursa, tahsili o yapmaktadır. Faiz, çek işlemine doğrudan girmediği gibi; ödeme günü yatırılacak parayı, çoğu zaman banka veya finans kuruluşunun kullanma yani ondan yararlanma imkanı da bulunmaz. Günümüzde çek sistemi yol tehlikesini kaldırmaktan çok, ticaret işlemlerine sürat kazandırmak, uzak yerlerdeki alacakları, kısa sürede elde etmek amacıyle kullanılmaktadır.

Hamdi DÖNDÜREN

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Çek

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/cek.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.