Ehl-ı Hadis

Ehl-ı hadis

Hadis ehli, Sünnet'e sahip çıkanlar, Sünnet ve Cemaat yolundan gidenler.

Ehl-i hadis terimi; hadis ilmine sahip çıkan, hadise önem veren, onu re'ye tercih eden ve müctehid imamlar devrinde Hicaz'da özellikle Medine'de hadis alimlerini anlatmak için kullanılır.

Hulefa-i Raşidîn devrinin sonlarına doğru bazı sahabeler irşad ve talim amacıyla İslam aleminin çeşitli yerlerine dağılmışlardı. Hz. Ömer (ö.23/643) devrinde Fustat, Kûfe ve Basra şehirleri kurulmuş ve bu merkezlere aralarında birçok sahabenin de bulunduğu binlerce müslüman yerleşmişti. Diğer yandan Hz. Ömer, Abdullah b. Mes'ud'u (ö.32/652) Kûfe'ye göndermiş, Hz. Ali de hilafeti zamanında idare merkezini oraya nakletmişti. Emeviler yönetimi ele alınca, özellikle onlardan memnun olmayan sahabe alimleri yeniden Hicaz'da toplanmaya başladılar. Böylece, ashab-ı kiramdan ilim, irfan ve feyiz almak isteyen tabiûn alimleri, aradıklarını daha çok Hicaz veya Irak'ta bulmuş, giderek bu iki bölgede yer ve üstad farkından dolayı iki ayrı grup teşekkül etmiştir. Merkezi Kûfe olana "Irak Ekolü", Medine olana ise "Hicaz Ekolü" adı verilmiştir. Birinci ekole "ehl-i re'y" *, Hicaz ekolüne de "ehl-i hadis" ve "ehl-i eser" denilmiştir.

Merkezi Hicaz olan ehl-i hadisin oradaki temsilcisi İmam Malik b. Enes'tir (ö.93/711 - 179/795). Fazlaca hadis rivayeti yapılan bir bölgede bulunması onun ehl-i hadis sayılmasına sebep olmuştur. İmam Malik, Kitap ve Sünnet yanında Medinelilerin amelini de delil olarak alıyor, "haber-i vahid"lerin onların uygulamasına zıt düşmemesini şart koşuyordu. Çünkü o, dinî işlerde Medinelilerin amelini "meşhur hadis" derecesinde görür. Bunları; Hz. Peygamber'e ulaşıncaya kadar bin kişinin bin kişiden rivayeti olarak kabul eder. Eğer haber-i ahad, Medinelilerin ameline aykırı düşerse, onun Peygamber'e nisbeti zayıf demek olup, Medinelilerin amelinden sonra gelir. Bu da İmam Malik'e göre, meşhur rivayeti haberi vahide tercih etmek gibidir. Medinelilerin ameli İmam Malik'ten önce de revaçta idi. Kadı Muhammed b. Ebı Bekr, verdiği bir hükmünde haber-i vahid'e muhalefet ederek Medinelilerin ameline uymuştur (Ebû Zehra, Usûlü'l-Fıkh, Kahire t.y., s.109;

Tarihu'l-Mezahibi'l-Fıkhiyye, (Mezhepler Tarihi) Çev: A. Şener, Ankara 1968-1969, s.344; Muhammed el-Hüdarî, Tarîhu'l-Teşriî'l-İslamî, (İslam Teşri' Tarihi) Çev: H. Hatipoğlu, İstanbul 1974, s.166).

İmam Malik'in bu metodu, Irak ekolü, Mısır ve Şam bilginleri tarafından tenkide uğramıştır. Mısır fakihlerinden Leys b. Sa'd (ö.175/791), İmam Malik'e yazdığı bir mektubunda özet olarak şöyle der: "Yanınızda bulunan müslüman cemaatin uygulamasına ters düşen bazı fetvalar verdiğimi, herkesin Medine halkına uymak durumunda olduğunu, zira hicretin bu yere yapılarak Kur'an'ın buraya nazil olduğunu ve benim, selefime dayanarak verdiğim fetvalardan dolayı endişe duymam gerektiğini yazıyorsunuz. Haklı olduğunuza inandığım bu görüşünüzü paylaşıyorum. Ancak, Tevbe sûresi 100. ayette, övgü ile anılan ilk ensar ve muhacirlerin toplu olarak Medine'de kalmadıkları da bir gerçektir. Çünkü onların çoğu Allah rızası için, onun yolunda cihada çıktılar. Kurdukları askerî birliklerde kitap ve sünneti iyi bilen, bunların açıklamadığı problemleri ictihadla çözen bir grup bulunurdu. Halife Ebû Bekir, Ömer ve Osman'dan emir gelince, Mısır, Suriye ve Irak'ta bulunan bütün sahabîler ona göre hareket ederlerdi. Ben İmam Zuhfi'yi (ö.124/742) verdiği bazı fetvalarından dolayı kınıyorum. Hatalı bulduğum bir fetvası şudur: "Bir müslüman yağışlı gecede akşamla yatsı namazını cem ederek bir arada ve akşam vaktinde kılabilir" Şam çamurunun Medine çamurundan ne kadar fazla olduğunu ancak Allah bilir. Bununla beraber Şam'da hiçbir imamın herhangi bir yağışlı gecede iki namazı cem ettikleri görülmüş değildir. Halbuki Şam askerleri arasında Ebû Ubeyde b. el-Cerrah (ö.18/639), Halid b. Velid (ö.21/641), Yezid b. Ebı Süfyan (ö.18/639), Amr b. el-As (ö.61/680, ve Muaz b. Cebel (ö.18/639 bulunurdu. Mısır'da, Ebû Zer (ö.32/65), Zübeyr b. Avvam (ö.36/656) ve Sa'd b. Ebı Vakkas (ö.55/675), Humus'ta Bedir savaşına katılanlardan yetmiş zat vardı. Ayrıca, Hz. Ali Irak'ta yıllarca oturdu. Diğer müslüman şehirlerinde de sahabeler vardı. Bu sıralanan zatlardan akşam ile yatsı farzlarını yağışlı gecede cem ettikleri kesin olarak vaki değildir" (el-Hudarî, a.g.e., s.202-205; İbn Kayyım, İ'lamü'l-Müvakkıîn'inden naklen; Abdülkadir Şener, "İmam Malik ile Leys b. Sa'd Arasındaki İhtilaf ve Yazışma", A.Ü.İ.F.D., Yıl 1968, XVI, 131-154)

İslam'ın ilk iki yüzyılında alimler arasında samimi bir kardeşlik, dostluk ve bilgi alışverişi hakimdi. Bu, tabiîn zamanında da, müctehid imamlar devrinde de böyleydi. İlim merkezleri İslam ülkesinin bütün şehirlerinde faaliyetini sürdürüyor ve her mecliste bilgi, kültür, örf, mekan farklılıklarından doğan ilmî farklılıklar ümmet için bir sorun teşkil etmiyordu. Çünkü hepsi "selef-i salihîn"in yolunda olarak birbirlerini tenkid etseler de tekfir etmiyorlardı. Ebû Hanife, Ca'fer-i Sadık, Ahmed b. Hanbel, İmam Şafiî, İmam Malik, İmam Muhammed arasında görüş ayrılıkları olmasına rağmen, ehl-i bid'ata karşı selefin akidesini savunmada ortak hareket ediyorlardı. Ehl-i rey diye meşhur olan Irak ekolünde tabiînin görüşlerine gelince, "Onlar da insan biz de" denilerek kendi görüşlerini geçerli sayıyorlar, buna karşılık ehl-i hadis, yani Medine ekolü ise, re'ye çok zarûri haller dışında başvurmuyordu. Hafs b. Abdullah en-Nisabûrî'nin (ö.209), "kesinlikle re'ye dayanmaksızın yirmi yıl kadılık yaptım" dediği zikredilmiştir (Zehebî, Tabakatü'l-Huffaz, VI, 368). Muhaddisler, hadisleri toplayıp yazmaya ve bunlarla fıkhı tedvin etmeye başladıklarında ellerinde muazzam bir malzeme birikmişti. Diğer taraftan zamanla sapık fırkaların ve ehl-i re'y ile ehl-i hadis uydurmacılığının yaygınlaşması üzerine, bir dönemde yoğun bir tekfir ve düşmanlık dalgası hakim olmuştur. Keza Mu'tezile yüzünden "Halku'l-Kur'an" meselesi resmi devlet ilkesi haline getirilerek herkese zorla benimsettirilmeye çalışıldığı "Mihnetü'l-Kur'an" devrinde de ehl-i hadis alimlerine -İmam Ahmed başta olmak üzere- büyük bir zulüm yapıldığı bilinmektedir. Fıkıhta meşhur olmuş ve tedvin edilmiş mezhebler içinde İmam Malik ile İmam Ahmed ehl-i hadisten; Ebû Hanife ehl-i re'yden sayılmış, İmam Şafii bu iki ekolün ortasında yeralmıştır. Esasında hadis veya re'yin delil olarak kullanılmasında bütün bu mezheb imamları müttefiktirler. Ancak ihtilaf noktaları Medine'de hadis ve sahabe içtihadlarının, Irak'ta re'yin ağırlıklı olduğu bir fıkhın ortaya çıkması, Medine ekolünün Medine örfüne ve Medine ashabının fetvalarına öncelik verip farazı olaylar hakkında fetva vermemesidir. Ayrıca, sosyal ve siyası hareketlerin de etkileri vardır (İbn Kayyım, İlamü'l-Muvakkıîn, I, 55 vd.).

Abbasiler döneminde (132-334/750-945) bu ictihadı farklılık, aşırılarca büyütülerek karşılıklı zıtlaşmalara kadar vardırılmıştır. Şa'bî'nin, "Rey leş gibidir, ancak muztar kaldığından yiyebilirsin" dediği söylenir. Kavram kargaşası; ehl-i re'yi, haber-i vahidi reddedenler; ehl-i hadisi de, re'y ve kıyası reddedenler diye tanıttı. Bu iki farklı usûl, diğer ilimlerde de zaman zaman görüldü. Buhari, Ebû Hanife'ye karşı taassub ve zan ile bakarak, Sahih'inde adını bile anmamış, "Birisi dedi ki ..." diye geçiştirmiştir (Zeylaî, Nasbu'r-Raye, I, 355). Taberî, İmam Ahmed'i fakıh değil muhaddis saymıştır. Şehristanî ile İbn Haldun, ehl-i re'ye Ebû Hanife'yi, ehl-i hadis'e diğer üç İmamı dahil ederler (İbn Haldun, Mukaddime, s.372).

Hemen her mezhebin imamına dair uydurma ve karşıtları kötüleyen sözler, uydurma hadisler de yaygınlaşınca muhaddislerin ve Hanefilerin hadisleri inceden inceye tetkiki, cerh ve ta'dilin önemi kaçınılmaz olmuştur. III. ve IV. yüzyıl ve sonrası Emevi-Abbasi iktidarlarının muhaliflere zulümlerinin siyası etkileri, İslam'ın çok geniş bir coğrafyaya yayılması, doğuda Hanefiliğin, batıda Malikîliğin siyası iktidarların sayesinde uzun süre resmi mezheb olarak korunup diğer mezheblerin bir kısmının saliklerinin tükenmesi veya zayıflaması, akîde konularının yoğun olarak tartışıldığı, felsefe ve kelam yollarının belirdiği, tasavvufun ayrıca kendi yoluna devam ettiği şartlarda ilk zamanlardaki selefin metodu zamanla unutulmuştur. Dolayısıyla ehl-i hadisin fıkıh istinbatıyla ehl-i re'yin fıkıh istinbatı arasındaki bağ da ortadan kalkmıştır.

Fıkıh tarihçileri; mutedil ehl-i hadisin temsilcileri olarak Hz. Ömer, Hz. Osman, Aişe, Zeyd b. Sabit, İbn Ömer, Ebû Seleme, Said el-Müseyyeb, Urve b. Zübeyr Kasım, Harice, Ebû Bekir b. Ubeyd, Süleyman b. Yesar, Ubeydullah b. Abdullah, İbn Sihab, Nafi', Rabiatu'r-Rey, Yahya b. Saîd, İmam Malik, İmam Ahmed, Ebû Davûd et-Tayalısı, Buhari, Müslim, Ebû Davud, Tirmizî, Nesaî, İbn Mace, Darimî, Ebû Yala, Darakutnî, Hakim,

Beyhakî, İbn Abdilberr... gibi büyük alimleri akretmiştir (Şah Veliyyullah, Huccetu'llahi'l-Baliğa, I. 311 vd.). Ehl-i hadis, re'y fıkhının takdiri olmasına karşılık, hadis ve asar toplayıp tedvin ederek -Cami, Sünen, Musannef, Müsned, Mu'cem- bu hadislerle, hatta kıyastan önce zayıf hadislerle amel etmeye çalışmışlardır. Ehl-i hadisin Malik b. Enes'in şu rivayetinde ana ilkesi belirginleşmiştir: "Rasûlullah'tan başka sözü kabul veya reddedilebilecek hiçbir kimse yoktur. " Avam arasında ehl-i hadîs ile ehl-i re'y arasındaki ihtilafı kabalaştırarak ilmin zayıfladığı devirlerde, adeta ehl-i re'yin edille-i şer'iyyeden önce sanki kıyasa ve re'ye başvurduğu, ehl-i hadisin de re'y ve kıyası tamamen inkar ettiği gibi yanlış bir anlayış yaygınlaşmıştır. Halbuki, gerek amelin imandan bir cüz olup olmadığı meselesinin ortaya atılmasında ehl-i sünnetin; gerek re'y, hadis akımıyla sapık inançlara karşı selefin akidesini korudukları, yine asıl ihtilafı körükleyenlerin ehl-i bid'at olup veya asıl re'yi reddedenlerin Zahirîler veya sünneti tümden reddeden fırkaların olduğu unutulmuş gibidir. Muaz hadisini bütün imamlar kabul ederken, Zahiri olan İbn Hazm bu hadisi reddetmektedir. Yine, Ahmed b. Hanbel'in, "Biz ehl-i re'yi, onlar da bizi durmadan lanetlerdik; bu hal Şafii'nin gelişine kadar devam etti. O gelince aramızı bulup bizi kaynaştırdı" dediği nakledilmiştir (Kadı Iyaz, Tertîbu'l-Medarik, 1. 91). İslam'da aşırı akımlar, (Havaric, Mu'tezile, Mürcie...) iki aşırı kutbu temsil etmişlerdir. Hariciler, amel imandan cüzdür; Mu'tezile büyük günah işleyen küfürle iman arasındadır, Mürcie, amel olmasa da iman için tasdik yeterlidir demişlerdir. Buna karşılık ehl-i re'y, amel imandan cüz değildir diyerek ancak günah işleyenleri fasık olarak nitelemiş; ehl-i hadis de iman amelden mürekkeptir görüşünü savunmuştur. Böylece onların bu görüşleri, ehl-i bid'atın görüşlerinden ayrılmaktadır. Bu akîdeye yönelik hususlar da muhalefet ve zıtlaşmaların artmasına sebep olmuştur (İmam el-Kevserî, Feyzü'l-Barı ala Sahîhu'l-Buhari, I, 53). Ehl-i hadisten İmam Malik ile ehl-i re'yden Leys b. Sa'd (ö.175/791) arasında mektuplaşma yoluyla ilmî müzakere yapılmış, birbirleriyle, sevgi dolu olmalarına engel olmaksızın görüşlerini tartışmışlardır. İmam Malik, Leys'e şöyle demiştir:

"Bizim bu memleketteki -Medine'deki- halkın amel ettiği şeylere aykırı olarak insanlara çeşitli fetvalar veriyormuşsun. İnsanlar Medine halkına tabîdirler, hiç kimsenin bir işte Medine ameline aykırı hareketini uygun bulman..." (Kadı İyad, Medarik, s.170 vd.). Buna karşılık Leys b. Sa'd da şöyle demiştir: "Umarım yazdıklarında isabet etmişsindir. Medine'de Rasûlullah'ın emrettiği ve insanların ona itaat ettikleri hakkında dediğin doğrudur. Fakat ashab tabiîn ve sonraki alimler birçok şeyde değişik görüşler ortaya koymuştur. İbn Şihab'la (Malik'in üstadı) karşılaştığımız ve yazıştığımız zaman onun da birçok ihtilafa düştüğü olurdu. Bazen bir meselede üç türlü görüş yazılır ve o öncekinin farkında olamazdı. Senin terketmemi hoş görmediğini terketmeme, o sebep oldu. Mesela, Müeccel mehrin istenmesi, ila yoluyla talakta bekleme, kadının kocaya talakında, erkeğin evlendiği cariyeyi satın almasında, vb. ihtilafları naklettikten sonra bu ve bunlara benzer birçok şeyi bıraktım. Allah'ın seni muvaffak kılmasını ömrünün uzun olmasını dilerim..." Rey okulunun ve hadis okulunun tabileri kendi geleneklerini överek öne çıkarabilmişlerdir.

Muhaddislerden Ebû Bekir b. Ayyaş (ö.193/808-809) Her devirde muhaddislerin öteki alimlere nisbetinin Ehl-i İslam'ın diğer dinlerin bağlılarına nisbeti gibi olduğunu söylemiştir (eş-Şa'ranı, Kitabü'l-Mizan, 1, 63). Ehl-i re'yi savunan Şehristanî "nasslar sınırlıdır, hadiseler sınırsızdır; sınırsız sınırlı olanla ihata edilemez" diyerek, tamamen hukûkı uygulamadaki soruna işaret etmiştir (Şehristanî, el-Mile'l ve'n-Nihal, s.154). Hayatın karmaşıklığına karşı re'yi bütün mezhepler ister istemez kabul etmiştir. Ehl-i re'y ehl-i hadis, ilim tarihine özel bir deyim olarak girmiştir.

İmam Şafii (767-820)'nin her iki okul arasında birleştiriciliği sözkonusu edilmesine rağmen onun sanki re'ye karşı hadis ehli tarafını kuvvetlendirdiği manası da çeşitli imamların yazılarından anlaşılmaktadır. Aynı şekilde ona atfedilen menkıbelerden, mesela Muhammesi h. Nass (ö.206)'ın rüyasında Hz. Peygamber (s.a.s.)'i gördüğünde ona, "Acaba Şafiî'nin re'yi ile meşgul olabilir miyim?" demesine Rasûlullah (s.a.s.) güya şöyle cevap vermiş: "Ne diyorsun? Şafii'nin re'yi mi? Bu re'y değildir. Aksine benim sünnetime zıt düşenlerin hepsine bir reddiyedir" (Nevevî, Tehzîbu'l-Esma, 122). Şafiî mezhebi ileri gelenlerinden olan İmam Nevevî, aynı eserinde Şafii'ye Irak'ta "hadisin muhafızı"; Horasan'da "ashabu'l-hadis" denildiğini zikretmektedir. O, Ahmed b. Hanbel'in, "Re'y taraftarlarını mağlup etmek istedik, fakat muvaffak olamadık ve Şafiî geldi, zaferi bize kazandırdı" dediğini de yazar. Şafiî'nin Bağdat'a gelmesinden sonra re'y ehlinin zayıfladığını söylemektedir. Ehl-i hadîsi Şafiî canlandırmıştır. Ancak Nevevî, ihtilafın rahmet oluşunun fer'i meselelerde geçerli olduğunda ittifak edildiğini de belirtmiştir. İslam ilim tarihindeki aşırıların bu ihtilafı neredeyse akîde muhalefetine çevirmeleri bir değer taşımamaktadır. Genelde geçerli olan; fıkıhta bütün ılımlı ehl-i re'yin de ehl-i hadisin de asla uydukları, fakat fürû'da insanlara kolaylıklar gösterdikleri herkes tarafından kabul edilmektedir. (Ayrıca bk: Ehl-i Rey)

Sait KIZILIRMAK

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Ehl-ı Hadis

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/ehl-i-hadis.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.