Halku'l-kur'an

Kur'an'ın yaratılmış olması meselesi.

Halk sözlükte; Allah'ın mümkini yaratması, aslı ve modeli olmadan ve bir alet kullanmadan var etmesi demektir. Halku'l- Kur'an; Kur'an'ın yaratılmış olması anlamında bir terkip olup, terim olarak, Kur'an-ı Kerîm'in Cenab-ı Hakk'ın ezelî ilmine mi dayandığı, yoksa sonradan mı yaratıldığı konusunda Hicrî 1. asırda çıkan fikir cereyanını ifade eder. Konu Allah'ın kelam sıfatıyla yakından ilgilidir.

Kur'an-ı Kerîm'in sonradan yaratılmış (mahlûk) olup olmadığı konusundan ilk defa sözedenler Mu'tezile alimlerinden Ca'd b. Dirhem (ö. 118/736) ile Cehm b. Safvan (ö. 128/745)'dır. Daha sonra bu ikisine, Bişr el-Merîsî (ö. 218/833) de tabi olmuştur.

ed-Darimî (ö. 288/895)'nin er-Reddu ale'l-Cehmiyye adlı eserinde nakledildiğine göre Ca'd b. Dirhem, Hz. İbrahim'in "Allah'ın dostu" olduğunu ve yine Allah'ın Hz. Musa'ya hitabettiğini inkar ettiği için, zındıklık ve ilhad isnadiyle Kûfe valisi Halid b. Abdullah el-Kasî tarafından öldürülmüştür. Cehm b. Safvan da Horasan emirlerine isyan ettiği için katledilmiştir. Hafız Zehebî Bişr'den sözederken "fakîh, mütekellim Bişru'l-merîsî 218 H. yılında ölmüştür. Kur'an-ı Kerîm'in mahlûk olduğu görüşünü yaymakta idi. Bu senenin sonlarında göçtü. Kendisine hiçbir alim katılmadı. Bazı imamlar küfrüne hükmetmişlerdir" diyor (Zehebî, el-İber, Kuveyt, 1960, I, 73; İbn Nedim, el-Fihrist, 337 vd; The Encyclopaedia of İslam Ez, "İbn Dirham" mad.; Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Terc, Ethem Ruhî Fığlalı, Ankara 1981, s. 305; Ebû Gudde, Halk-ı Kur'an Meselesi, Terc. Mücteba Uğur, A.Ü.İ.F. Dergisi,1975, c. XX, s. 307 vd.)

Bişr'in babası Yahudi idi. Kendisi boyacılık yapar, kaval imal ederdi. Kur'an-ı Kerîm'in mahlûk olduğu görüşünü kuvvetlendirmek için yeni deliller öne sürmüş ve yaymaya çalışmıştır. Bişr, Harûn er-Reşîd zamanında (170-193/786-808) yakalandı. Kelama ait görüşleri yüzünden eziyet gördü. (Zehebî, Mîzanü'l-İ'tidal, Mısır 1963, I, 322).

Halku'l- Kur'an fitnesi kısmen Ebû Hanife (70-150/689-767) zamanında ortaya çıkmıştır. Ebû Hanife konuyu en ince ayrıntısına kadar açıklayarak Kur'an-ı Kerîm'in mahlûk olduğu görüşünü yayanları cevaplandırmış ve onları bir süre susturmuştur. Kevserî bu konuda şunları söyler: "Cehm b. Safvan'ın öldürülmesinden sonra çok geçmedi. Kur'an-ı Kerîm'in mahlûk olduğu görüşü iyice yayılmadan bir grup insan çıkmaza girdi. Bir kısmı Cehm'i tutarken bir kısmı ona karşı çıktı. Sonunda birçok kimse bu bid'atçının asıl maksadını anlayamadaıi gerçekten uzaklaştı. İfrat ve tefrîte düştü. Bir grup, Cenab-ı Hakk'ın ezelî bir sıfatını nefyederek O'nun kendisine mahsus bir kelamı olmadığı iddiasında Cehm'e katılırken bir grup, telaffuz edilen sözün kadîm (ezelî) olduğuna inanarak aksini ileri sürdü. Ebû Hanife durumu görünce işi ciddiyetle ele aldı, konuyu açıklayarak şöyle dedi: "Allah'a ait sıfatlar mahlûk değildir. Yarattıklarına ait olanlar mahlûktur." Ebû Hanîfe'nin bununla kasdettiği şudur: Kelam, Allah'a ait oluşu itibariyle ezelîdir ve yalnızca O'na mahsus bir sıfattır. Ancak Kur'an-ı Kerîm'i okuyanların dillerindeki ses, ezberliyenlerin zihinlerindeki zihnî tasavvur, mushaflardaki yazı... hepsi de mahlûktur. Onu ezberleyenlerin mahlûk oluşu gibi. Daha sonra ehl-i sünnet alimlerinin görüşü bu noktada birleşmiştir." (Kevserî, Te'nîbü'l-Hatîb, s. 53).

Ebû Hanife'ye göre, Kur'an-ı Kerîm mushaflarda yazılı, kalplerde mahfûz ve lisanlarda okunan kelamdır. Allah'ın kelam-ı nefsîsi olan Kur'an Allah kelamıdır, yaratılmış değildir. Kelam-ı nefsî; içten konuşma, sesin ve harflerin yardımıyla söylenen söz cinsinden olmayan, fakat ses ve harflerle ifade edilen sözün belirtmek istediği asıl mana demektir. Nitekim şair şöyle demiştir:

Asıl söz kalpde olandır, bil, Kalbe bir kılavuz kılınmış dil, Kur'an-ı Kerîm'de ifade edilen

"Onlar kendi nefislerinde derler..." (el-Mücadele, 58/8) ayeti de bu anlamdadır.

Emretmek, yasaklamak veya bir şeyden haber vermek isteyen kimsenin iç aleminde önce buna dair bir mana oluşur; sonra bu manayı söz, yazı veya işaretle ifade eder. bu, içimizdeki duygu, düşünce ve kararı dışa vurma yoludur.

İmam Eş'arî'nın (ö. 324/936) tercihine göre, var olan herşeyin görülmesi mümkün olduğu gibi işitilmesi de mümkündür. el-Bakıllanî (ö. 403/1013) de şöyle demiştir: "Allah'ın kelamı tabiî olarak işitilemez, fakat tabiat üstü bir hadise olarak Cenab-ı Hak kullarından istediği kimselere kelamım işittirebilir" (Ziriklî, el-A'lam, V, 69, VI, 313). Bu bilginlere göre, Musa aleyhisselam Allahu Teala'nın kelamını ses ve harf aracılığı olmaksızın doğrudan işitmiştir (bkz. en-Nisa, 4/164). Ebû İshak el-İsfereyanî (ö. 414/1027) ile onun görüşünde olanlar Allah'ın kelamının asla işitilemeyeceğini söylemişlerdir. Ehl-i sünnet'in itikad imamlarından Ebû Mansur el-Matürîdî (ö. 333/944) de bu görüşü tercih etmiştir. Buna göre, Cenab-ı Hak, " ... ta ki Allah'ın kelamını işitsin" (et-tevbe, 9/6) mealindeki ayet-i kerîmesiyle " .. ta ki Allah'ın kelamına delalet eden şeyi işitsin" anlamını kasdetmiştir. Bu bilginlere göre Musa (a.s.) Allah'ın kelamına delalet eden bir ses işitmiştir, ancak arada kitap ve melek aracılığı olmadığından Hz. Musa "Kelîmullah = Allah'ın kendisiyle konuştuğu kimse" diye anılmıştır. Çünkü Kur'an-ı Kerîm'de Hz. Musa'nın Allah'ın kelamım doğrudan işittiğine dair bir açıklık yoktur. Ancak Allah'ın ona söylediği, onunla konuştuğu vardır. Cenab-ı Hak şöyle buyurur: "Allah Musa'ya konuşarak söyledi" (en-Nisa, 4/164); "Rabbi ona söyledi" (el-A'raf, 7/143). Başka bir ayette Allah'ın kullarıyla konuşmasının üç yolla olabileceğine işaret edilmiştir. " Allah, bir insanla ancak vahiyle veya perde arkasından konulur, yahut bir elçi gönderir de izniyle, ona dilediğini vahyeder" (eş-Şûra, 42/51).

"Bu duruma göre, Kur'an-ı Kerîm Cenab-ı Hakk'ın kelam sıfatının tecellisidir. O'nun konuşma (kelam) sıfatı yukarıdaki ayetler yanında, Hz. Peygamber'in tevatür derecesine ulaşan hadisleriyle sabittir. (es-Sabûnî, el-Bidaye fî Usûli'd-Dîn, Dımaşk 1979, s. 34, 35).

Halku'l-Kur'an meselesi Abbasi Halifesi Me'mûn (170-218/776-833) zamanına kadar gizli açık devam etmiş, Me'mûn'un Mu'tezile'ye kapılarak Kur'an-ı Kerîm'in mahlûk olduğu görüşünü benimsemesiyle yeni bir boyut kazanmıştır. Bu halife, alimleri, kadıları, muhaddisleri, hadis ravîlerini bu görüşe inanmaya davet etmiş, kabul etmeyenlere karşı da zor kullanmıştır. Bu fitne Mu'tasım (177-227/793-842) ve Vasık (ö. 232/846) devirlerinde devam ederek Mütevekkil (206-247/822-861) devrinin başlarına kadar sürmüştür.

Me'mûn Rakka'da bulunduğu sırada Bağdat'taki naibine yazdığı mektupta, alimlerin halku'l-Kuran konusunda imtihana tabi tutulmasını istemiştir. Devrin alimlerinin çoğu zorla olumlu cevap vermiş, bir kısmı susmuştur. Olumsuz cevap veren sayısız insan hapsedilmiş, işkence görmüş hatta öldürülmüştür. Mesele zamanla devleti ve bütün müslümanları ilgilendiren bir konu haline geldi. el-Vasık hilafete geçince Mısır Kadısı Muhammed b. Ebî'l-Leys'e bir mektup yazarak herkesi halku'l-Kur'an meselesinden imtihan etmesini emretti. Mısır'da ne kadar fakih, muhaddis, müezzin, alim varsa sorguya çekildi. Zindanlar Kur'an-ı Kerîm'in mahlûk olduğunu inkar edenlerle doldu. Bu durum el-Mütevekkil'in halife olmasıyla sona erdi. Adı geçen halife halku'l-Kur'an meselesini münakaşa konusu olmaktan çıkardı ve herkesi düşüncesinde serbest bıraktı (Zehebî, el-İber, I, 372; Ahmed Emîn, Duha'l-İslam, Kahira 1949, III,184; Muhammed Ebû Zehra, İslam'da Fıkhî Mezhepler Tarihi, terc. Abdülkadir Şener, İstanbul 1976, s. 439-451; Ebû Gudde, a.g. makale, s. 309-310).

Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855) de halku'l-Kur'an fitnesinden nasibini almış ve Kur'an mahlûk değildir, görüşünü benimsediği için işkence görmüş ve 28 ay kadar hapiste kalmıştır.

Sonuç olarak Ehl-i sünnet'le Mu'tezile arasında cereyan eden halku'l-Kur'an ihtilafının özü, mana kelamının (kelam-ı nefsî) varlığını kabul veya red ile ilgilidir. Mu'tezile, "Kur'an mushafın iki kapağı arasında mevcut olan ve bize kadar tevatüren nakledilen şeydir" der ve ilave eder: "bu mushaflarda yazılma, dillerde okunma ve kulaklarla işitilme, sonradan olmanın (hudûsun, yaratılmanın) belirtileridir." Ehl-i sünnete göre ise, Kur'an; Allahu Teala'nın zatı ile kaim, kadîm, ezelî bir manadır. Allah'ın kelamına delalet eden nazm ve sözler vasıtasıyla telaffuz edilir, okunur ve dinlenilir; ancak mushaflara, dillere ve kulaklara hulûl etmiş olmaz (el-Cüveynî, Kitabü'l-İrşad, Mısır 1950, s. 128 vd.; Taftazanî, a.g.e,170-171; Aliyyu'l-Karî, Şerhu Fıkhı'l-Ekber terc. y.v. Yavuz, İstanbul 1979, s. 77-79).

Hamdi DÖNDÜREN

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Halku'l-kur'an

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/halku-l-kur-an.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.