Hata

İnsanın düşünüşünde ve amelî bir işinde yaptığı yanlış hareket; sehiv; dikkatsizlik yüzünden yapılan sehiv; hedefe erişemeyiş. Bir terim olarak hata, kasıt unsuru taşımayan bir söz veya fiil olup, asıl iradeye aykırı olarak vukû bulur. Hata kelimesi ve türevleri Kur'an'da yirmi iki kadar ayette kullanılır. Çoğulu hataya'dır.

İslam ceza hukuku ile ilgili olarak ayette; "Hata dışında bir mü'min diğer bir mü'mini öldüremez. Kim bir mü'mini hata ile öldürürse, bir mü'min köle azat etmesi, bir de ölünün ailesine diyet vermesi gerekir" (en-Nisa, 4/92) buyurulur. Günlük hayatta kişinin söz ve fiillerindeki hataları için Allah'a dua etmesi istenir: "...Ey Rabbımız, eğer unutacak veya yanılacak olursak, bizi sorumlu tutma..." (el-Bakara, 2/286). Şu ayette, kişinin yanlışlıktan sorumlu olmadığına işaret edilir: "Çocukları yanlışlıkla babalarından başka birinin adıyla çağırmanız halinde size bir günah yoktur. Fakat bunu kasten yaparsanız günaha girersiniz" (es-Secde, 33/5). Hata ile günah birbirinden : farklı terimlerdir. Ayette: "Kim bir hata yapar veya günah işler de sonra onu suçsuz birinin üzerine atarsa, şüphesiz o, iftira ve apaçık bir günah yüklenmiş olur" (en-Nisa, 4/112). Çeşitli ayetlerde hataya düşmenin ağır bir günah olmamakla birlikte çirkin bir hal olduğuna da yer verilmiştir. Ayetlerde şöyle buyurulur: "Yûsuf'a dönerek: "Yusuf, sen bu olayı görmemiş ol"; Karısına da, " Sen de işlediğin günahtan ötürü tevbe et. Şüphesiz sen günah işleyenlerden (hata edenlerden) oldun" (Yûsuf,12/29). "Onun irinden başka yiyeceği de yoktur. Onu ancak, günahkarlar (hata edenler) yer" (el-Hakka, 69/36, 37).

Hadiste şöyle buyurulur: "Şüphesiz Allah, ümmetimden, hata, unutma ve yapmaya zorlandıkları şeyi (n hükmünü) kaldırmıştır" (Buharî, Talak, II, İlim, 44, Şurût,12 Enbiya, 27; İbn Mace, Talak, 16-20).

Hata halinde Allah hakkı ile ilgili günahın kalktığında görüş birliği vardır. Mesela, kıble yönünü araştırdığı halde, isabet edemeyip namazını başka yöne doğru kılan kimse, daha sonra namazını yeniden kılmaz ve günahkar da olmaz. Müctehid ictihadında yanılsa bile sevaba nail olur. Hadiste şöyle buyurulur: "Hakim ictihad yaparak hükmedip, bunda isabet ederse, onun için iki mükafat vardır. İctihadla hükmedip de yanılırsa, onun için bir mükafat vardır" (Buharî, İ'tisam,, 21; Müslim, Akdiye,15; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 187). Yalnız peygamberler masûmdur. Günah işlemez söz ve fiillerinde yanılmazlar. Peygamber söz ve fiillerinde yanılırsa Allah ona doğruyu gösterir. Peygamberlerden başkası için böyle bir teminat yoktur. Bir müctehidin ictihadı yanılma ihtimali ile birlikte galip zanna dayanır. Müctehid mutlaka kendi görüşünün doğru olduğunu iddia edemez. Onun devamlı olarak isabet etmesi gerekmez. Hata etmesi de mümkün ve muhtemeldir. Bu yüzden, Ebû Hanife; "Bu bizim ulaştığımız en iyi sonuçtur. Kim bundan daha iyisine ulaşırsa ona uysun" demiştir. İmam Şafiî'nin de şöyle dediği nakledilir: "bir hadis görürseniz ona sarılın ve benim görüşümü terk edin" (M. Ebû Zehra, Usûlü'l-Fıkh, s. 400, 401). Mu'tezile'ye göre, her müctehid ictihadında isabet etmiş sayılır. Çünkü, Allah nezdinde hüküm müctehidin ictihadına tabidir. Aksi halde insanların güç yetirilemeyecek yükümlülüklerle karşı karşıya bulunması gerekir (Ö. N. Bilmen, İstilahat-ı Fıkhıyye Kamusu, I, 243). İmamiyye, Mutezile'nin bu görüşünü takip ederek kendi müctehidlerinin yanılmadığını söylerler ve onları masum (günahsız günah işlemez) sayarlar (Seyyid Hüseyin Tabatabaî, Shi'ite İslam, Houston, Inc.1979, s. 190-211; İran Anayasası, madde, 12; Said İsmaîl, Hakîkatü'l-Hılaf beyne Ulemai'l-Şîa ve Cumhur Ulemai'l-Müslimîn, Carbondale, s. 12, 13).

Hata, kul haklarını düşürmeye elverişli değildir. Bu yüzden bir kimse başkasının malını yanlışlıkla telef veya istihlak etse tazmin etmesi gerekir. Yanılarak yapılacak boşama geçerlidir. Çünkü boşama arzusu kalple ilgili olup başkasının buna muttalî olması güçtür. İmam Şafiî'ye göre, hata ile boşama geçerli olmaz. Çünkü yanılanın kastı yoktur. Hata yolu ile suç işleyene yalnız malî sorumluluk vardır. Bedenî ceza gerekmez. Hata ile bir mü'mini öldürene diyet ve keffaret cezası gerekir (en-Nisa, 4/92); kısas gerekmez. Hata ile yaralamalarda da kısas değil maddî tazminat uygulanır.

Hata üçe ayrılır. Fiilde hata: Belli bir hedefe atıp, yanlışlıkla bir şahsı öldürmek veya yaralamak gibi. Kasıtta hata; Av hayvanı zannederek ateş edilmesi, sonradan insan olduğunun anlaşılması. Bu iki kısma giren hata malî yükümlülükleri kaldırmaz. Fakat bedenî cezaları kaldırır. Takdirde hata: Buna örnek olarak doktorların yaptığı bazı hatalar zikredilebilir. Teşhiste hata ile verilen ilaç, hastanın ölümüne sebep olsa; yanlış teşhisle bir uzuv kesilse; ameliyat sırasında yapılan bir hata sonucu hasta ölse, bütün bunlar takdirde hata sayılır. Doktor o hastalığın mütehassısı ise ve elinden gelen bütün gayret ve ihtimamı göstermişse sorumluluk terettüb etmez (M. Ebû Zehra, a.g.e, 354-355). Hanefîlere göre hata ile yapılan akitler geçerlidir. Ancak yanılma, karşı tarafın yalan ve hilesi sonucu meydana gelmişse akdi bozma imkanı olabilir.

Hamdi DÖNDÜREN

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Hata

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/hata.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.