Kadı Beydavi

Kadı beydavi

Abdullah ibn Ömer ibn Muhammed Nasıruddin el-Beydavî İran'da yetişmiş H. VII. asrın meşhur müfessirlerinden biri. Şiraz yakınlarındaki Beyda'da doğmuş, tahsil ve terbiyesini burada tamamlamış, yetiştikten sonra Şiraz'da kadı olmuş ve burada başkadılığa kadar yükselmiştir. Rivayete göre daha sonra şeyhi Muhammed ibn Muhammed Kethanî'nin tavsiyesiyle kadılığı terketmiş (Ömer, Nasuhi Bilmen, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara 1960, II, 350) ve 650/1252 senelerine doğru Tebriz'e gelip yerleşerek 685/1286'da vefatına kadar orada kalmıştır.

el-Gayetu'l-Kusva adlı eserinin mukaddimesinde belirttiğine göre birinci derecede hocası Şiraz başkadısı olan babası Ömer ibn Muhammed'dir. (Mahmud Besyunî Fûde, Neş'etu't-Tefsîr ve Menahicuhû, Kahire 1986, s. 211).

Eserleri ve bu arada tefsîri İslam aleminde çok meşhur olmasına rağmen hayatı, hocaları ve talebeleri hakkında kaynaklarda yeteri kadar bilgi yoktur. Yalnız onun, Tebriz'e geldiği sırada bir mecliste gösterdiği maharet ve ilmi seviye anlatılmaktadır ki bu sayede o mecliste hazır bulunan bir vezir tarafından itibar gördüğü kaydedilir. (Davudî, Tabakatu'l-Müfessirîn, Beyrut, t.y. I, 248-249).

Tefsir, Hadis, Fıkıh, Usûl-i Fıkıh, Kelam, Mantık ve Dil konularında te'lif etmiş olduğu eserlerden önemli olanları şunlardır:

1. Minhacul-Vusûl ila ilmi'l-Usûl: Fıkıh usulüne dairdir.

2. Şerhu Mesabîhu's-Sünne: el-Beğavî (ö. 516/1122)'nin hadise dair Mesabîhu's-Sünne adlı eserinin şerhidir.

3. Nizamu't-Tevarîh: Farsça olan bu eseri Hz. Adem'den başlayarak 674/1275 yılına kadar gelen genel ve özet bir tarihtir.

4. el-Gayetu'l-Kusva: Şafiî mezhebine göre kaleme alınmış olan bu eser furûu'l-fıkha dairdir.

5. Tavaliu'l-Envar min Metalii'l Enzar. Kelam ilmine dairdir.

6. Envarü't-Tenzîl ve Esraru't Te'vil. Kadî Beydavî "Kadî Tefsiri" diye de bilinen bu eseri ile şöhret bulmuş, ilim erbabınca çok değerli bir tefsîr olarak kabul edilen bu tefsir asırlar boyunca ehl-i sünnet dünyasında medreselerde okutulagelmiş, üzerinde 250'den fazla şerh, haşiye ve ta'lîka yazılmıştır. Fıkıhta Şafiî, akaidde Eş'arî mezhebine göre te'lif edilmiş olan bu tefsîri özellikle Osmanlı medreselerinde asırlarca ders kitabı olarak okutulmuştur. Osmanlı alimlerince Hanefî-Maturudî mezheblerine uygun Nesefî tefsiri "Medariku't-Tenzîl ve Hakaiku't-Te'vîl"in değil de Kadî'nin bu eserinin medreselerde okutulmak üzere seçilmiş olması ger çekten önemini ve değerini ortaya koymaktadır.

Envarü't-Tenzîl doğuda ve batıda defalarca basılmış olmakla birlikte yazmaları karşılaştırılarak ilmî bir nesirle şimdiye kadar yayınlanmamıştır.

Bu eserin haşiyeleri arasında Muslihiddin ibn Temcîd (ö. 890/1485), Muhammed ibn Mustafa Şeyhzade (ö. 950/1543) Abdülhakîm es-Siyalkûtî (ö. 1067/1485) Şihabuddîn el-Hafacî (ö. 1069/1659) ve İsmail İbn Muhammed el-Konevî (ö. 1195/1781)'nin haşiyeleri basılmıştır. Bunlar içinde de Şihab, Şeyhzade ve Konevî haşiyeleri çok meşhurdur.

Kadî tefsîrini -hemen bütün müfessirlerde olduğu gibi- hayatının sonlarına doğru Tebriz'de kaleme almıştır. 650/1252 yıllarına doğru buraya geldiğine göre tefsîrin yazılışı H. VII. asrın ikinci yarısındadır.

Tefsirinin başında Kadî Beydavî bir müfessirde bulunması gereken şartları ve tefsirinin özelliklerini şöyle açıklar: "Tefsir ilmi dînî ilimlerin başkanı ve başı, şeriat binasının temelidir. Onun hakkında konuşmaya ancak usul ve fürûu ile dini ilimlerin hepsinde yüksek bir mertebeye ulaşmış, Arap dil ve edebî sanatların bütün çeşitleri üzerinde bütün akranlarının üstünde olanlar layıktır. Uzun zamandır bu sahada bir kitap yazmayı düşünmekteydim. Bu kitab Sahabe, Tabiûn ile onlardan sonraki selef ve halef alimlerinin büyüklerinden bana ulaşan tefsire dair sözlerin özünü, parlak nükteleri, parlak latifeleri, gerek benim, gerekse benden önceki faziletle müteahhir alimlerin Kur'an'dan çıkardıkları hükümleri ihtiva edecek, meşhur sekiz imama nisbet edilen kıraat vecihlerine, muteber kurradan rivayet edilen şaz kıraatlere yer verecekti." (Mecmau't-Tefasîr, İstanbul 1984, I, 7-13). Gerçekten Kadı tefsirinde, bu girişteki şartlarına uymuş, söylediklerini ihtiva eden kısa, öz bir tefsir meydana getirmiştir.

Kadî tefsirinin en önemli kaynakları Zemahşerî (ö. 538/1144)'nin el-Keşşaf adlı tefsîri ile Fahruddîn er-Razî (ö. 606/1210)'nin Mefatihu'l Gayb (el-Tefsîru'l-Kebîr)'idir. Zaman zaman Ragıb el-İsfahanî'nin el-Müfredat fî Garîbi'l-Kuran'ından da istifade etmiştir.

Bir ayetin tefsîrinde büyük çoğunluğunu el-Keşşaf'tan naklederek muhtelif te'villeri sırayla vermekle yetinmeyip bunlar arasında tercihler de yapar. Bir de bu te'villerin eserde, sıhhat derecelerine göre sıralandığı; kuvvetli sayıları te'vil, açıklama ve rivayetlerin önde zikredildiği görülür.

Kadî tefsirinde İsrailiyyata rastlanır. Özellikle sûrelerin faziletlerine dair surelerin sonlarında verdiği hadisler ihtiyatla karşılanmalıdır. Çünkü çoğunluğu ya zayıf, ya da uydurma hadislerdir. Maturîdî mezhebine uymayan te'villeri görüldüğü zaman da bu eserin Eş'arî mezhebi kelam ekolünün görüşlerine uygun olarak yazıldığı hatırlanmalıdır. Ahkam ayetlerinin tefsirinde de hep kendi mezhebi olan Şafiî mezhebini teyid edecek te'vil ve açıklamalara yer verir. Hadislerden istifade ederken bu mezhebin görüşlerinin delilleri olan hadisleri verir. Bu tefsir bir rivayet tefsîri olmadığı için tefsirde malzeme olarak kullanılan hadislerin isnad zincirleri zikredilmemiştir.

Envarü't-Tenzîl, kelam ilmi konuları itibariyle Eş'arî mezhebinin görüşlerini aksettirmekle beraber -belki de farkına varmadan- Mu'tezile mezhebinin görüşlerine uygun te'villere girmiştir. Bunda, tefsirin el-Keşşaf'tan kısaltılarak alınmasının etkisi olmalıdır. Yani Kadı, el-Keşşaf'tan alıntılar yaparken ondaki Mu'tezile mezhebini destekleyen görüş ve te'villeri ayıklayarak almaya çalışmış ama bunda pek başarılı olamamıştır. Bu özellik maalesef el-Keşşaf'ın tesîrinde kalan pekçok ehl-i sünnet müfessirinde görülmektedir.

Bu özelliklerine rağmen Kadı tefsiri sahabe, tabiûn ve kendinden önceki müfessirlerin Kur'an tefsirine dair açıklamalarını kısa ve özlü bir şekilde toplayan, bu açıklamaların değerlendirmelerinin de yer aldığı, Kur'an-ı Kerim'in dil yapısı, belagatı ve icaz yönlerini açıklamaya öncelik veren, bunun yanında arapça ibaresi oldukça düğümlü bir tefsirdir.

Bedreddin ÇETİNER

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Kadı Beydavi

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/kadi-beydavi.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.