Kar

Bir malı satarken, alış fiyatına veya maliyeti üzerine eklenen fazlalık.

Arapça karşılığı riba olup, sözlükte, mastar anlamı; kazanmak, kar etmek demektir. Kur'an-ı Kerîm'de şu şekilde kullanılmıştır: "Onlar, doğruluğa karşılık sapıklığı satın aldılar. Fakat bu ticaretleri onlara kar getirmedi" (el-Bakara, 2/16).

Alış-Veriş genellikle kar sağlamak veya ihtiyacı karşılamak amacıyla yapılır. Ticaret meşrû olunca, kar elde etmenin de meşrû olması tabiîdir.

Çünkü kar, mal mübadelesinin semeresi olup, onsuz ekonomik bir hayat düşünülemez. Bu yüzden İslam hukuku karı yasaklamamıştır. Ayet ve hadislerde ticaret ve kazançtan genel olarak söz edilmiş ve ekonomik hayatın belirli ölçülere uyularak, kendi tabiî kuralları içinde yürümesi amaçlanmıştır. Karın tabiî ve ahlakı ölçüler içinde oluşması esas alınmıştır. Bu prensibin bir gereği olarak alış-verişlerde çeşitli mallara yüzde hesabıyla bir kar haddi belirlenmemiştir. Genel olarak, arz ve talep kanunlarına bağlı serbest rekabet esasları içinde kendiliğinden oluşacak fiyatlar ölçü alınır. Ancak bu prensibi korumak ve insanların temel ihtiyaçlarının istismarını önlemek için, bir takım tedbirler öngörülmüştür. Ribanın yasaklanması, karşılıksız kazanç yollarının kapatılması ve gerektiğinde narha başvurulması bunlar arasında sayılabilir.

Alış-verişlerde yalan, hile, aldatma, satılan şeyin ayıbını gizleme veya onu mevcut olmayan vasıflarla övme yasaklanmış, açık, gerçekçi ve ma'kul ölçüler geliştirilmiştir. Kur'an-ı Kerîm'de şöyle buyurulur: "Ey iman edenler, birbirinizin mallarını haram yollarla yemeyiniz. Ancak karşılıklı rızaya dayanan, meşrû bir ticaret yoluyla olması durumu müstesnadır" (en-Nisa, 4/29); "Allah alış-verişi helal, ribayı ise haram kılmıştır" (el-Bakara, 2/275).

Kar durumuna göre satım akdi şu kısımlara ayrılır:

a) Pazarlıkla (müsavemeli) satış:

Tarafların üzerinde anlaştıkları bir satış bedeli ile, malı mübadele etmeleri. Burada alış fiyatı veya maliyet açıklanmadan satış bedeli belirlenir. Pazarlık bu fiyat üzerinden yapılır. İslam hukukunda satış (bey') denilince daha çok bu çeşit alış-verişler akla gelir. İslam bilginlerince, yanılma ve yalan karışma ihtimali az olduğu için müsavemeli satış şekli tavsiye edilir. Alıcıya net kar miktarı açıklanmaz. Fakat satış bedelinin içinde kar da dahildir. Akde yalan, hile ve aldatma karışır, fiyat da fahiş gabin ölçüsünde yüksek olursa, akdi aşırı yararlanma sebebiyle feshetmek mümkündür. Böyle bir durum yoksa, tarafların karşılıklı rıza sonucu anlaştıkları bedelin miktarına müdahale edilmez (el-Kasanî, Bedayiu's-Sanayi V, 134; İbn Abidin, Reddü'l-Muhtar, IV, 159; Hamdi Döndüren, Çağdaş Ekonomik Problemlere İslami Yaklaşımlar, İstanbul 1988, s. 88, 89).

b) Murabahalı satış: Alış fiyatı veya maliyet üzerine belirli bir kar ekleyerek yapılan satış. "Bu malın alış fiyatı veya maliyeti yüzbin liradır. Yirmibin veya yüzde yirmi karla satıyorum" demek gibi. Murabahalı satışta, alış fiyatının veya maliyetin ve kar miktar veya yüzdesinin müşteriye açıklanması gerekir. Bu, ana paranın mislî yanı ölçü, tartı veya standart olup sayıyla alınıp satılan şeylerden olmasını gerektirir. Riba (faiz) cereyan eden mislî mallar kendi cinsleriyle murabahalı olarak mübadele edilemez. Yüz gram altını, yüz yirmi gram altınla veya yüz kg. buğdayı yüz yirmi kg. buğdayla mübadele etmek gibi. Aksi halde fazlalıklar riba (faiz) olur. Ancak cinsler değişik olursa karlı satılabilir. İki ton arpa karşılığında aldığımız bir ton buğday, iki buçuk ton arpayla mübadele edilirse, yarım ton arpa, kar olur (es-Serahsî, el-Mebsût, XIII, 82, 89; el-Kasanî, a.g.e, V, 221).

c) Tevliye: Alış fiyatı üzerinden, hiç kar eklemeksizin satış yapmak demektir. Buna, başa baş satış yapmak da denir. Ancak, maliyeti etkileyecek bir takım masraflar yapılmışsa ticaret örfüne göre bunlar eklenir. Bu takdirde satış yine karsız ve maliyet üzerinden yapılmış olur. Tevliyede, murabahalı ve zararına (vazîa) satışlar gibi güvene dayanan bir satış şeklidir. Alıcı verilen bilgilere güvenerek akit yapar. Bu yüzden verilen bu bilgilerin doğru olması gerekir. Aksi halde alıcı için daha sonra akdi bozma veya aldanma miktarını satış bedelinden düşürme gibi haklar doğar.

Hz. Peygamber Medîne'ye hicret etmek isteyince, Ebû Bekir (r.a) iki tane deve satın aldı. Rasûlüllah (s.a.s) O'na şöyle dedi: "Bu iki deveden birisini bana aldığın fiyatla devret " Hz. Ebû Bekir bedelsiz vermek isteyince, Hz. Peygamber bunu kabul etmedi. Karsız satış çeşitli amaçlarla yapılabilir. Malı elinden çıkarma isteği, nakit para sıkıntısı, malın moda veya mevsiminin geçmek üzere olması, alıcıya yardım etmek, müşteri tutmak ve benzeri düşünceler bunlar arasında sayılabilir.

d) Vazîa (zararına satış): Alış fiyatının veya maliyetin altında bir fiyatla satış yapmak. Bir kimse, malını belirli bir karla satabileceği gibi, hiç karsız hatta zararına da satabilir. Zararına satış da çeşitli amaçlarla yapılır. Alıcıya yardımda bulunma, malı bir an önce paraya çevirme ve müşteriyi işyerine alıştırma bunlar arasında zikredilebilir. Ancak satıcının sıkışık durumundan, samimiyetinden veya malın gerçek değerini bilmeyişinden yararlanarak iman değerinin çok altında bir fiyatla satın almaktan sakınmak gerekir. Sahabe devrinde, alışverişlerde dürüst hareket edildiği, hile ve hud'a yoluna sapılmadığı, o devre ait çeşitli uygulamalardan anlaşılmaktadır. Ashab-ı kiramdan Cerir b. Abdillah el-Becelî (ö. 51/671) birisinden bir at satın almak ister. Satıcı atı 500 dirheme verebileceğini söyler. Cerir: "Bu at daha fazla eder, şu anda 600 dirhem veririm, fiyatı 800 dirheme kadar da arttırabilirim" dedi. Satıcı: "Atım cidden bu kadar değerli midir?" diye sorunca da; "At, belki 800 dirhemden de fazla edebilir, fakat ben daha fazla veremem" diye cevap verir. Bu sırada çevrede bulunanlar Cerîr'e şöyle derler: "Atı 500 dirheme satın alman mümkün iken fiyatı niçin bu kadar yükselttin?" Cerîr şu cevabı verir; "Biz, alış-verişlerimizde hile yapmayacağımız hususunda Allah'ın Rasûlüne söz verdik" (İbn Hazm, el-Mûhalla, Mısır 1389, IX, s. 454 vd).

Bir satım akdinde kar miktarını belirleyebilmek için her şeyden önce malın ilk alış fiyatı veya kıymet arttırıcı harcamalar gerektirmeyen mallarda kar, doğrudan doğruya alış fiyatının üzerine eklenir. Alış fiyatına anapara (re'sü'l-mal) denir. Bu, ilk alıcının akitle ödemeyi üstlendiği bedeldir. Başka bir deyimle, mala kendisiyle malik olunan ve akitle gerekli olan bedeldir. Akitten sonra, satış bedeli yerine başka bir bedel üzerinde sözleşme yapılsa, bu yeni bedel anapara sayılmaz. Karlı (murabahalı) başa baş (Tevliye) ve zararına (vazia) satışlarda anapara veya maliyet asıldır. Klasik İslam hukuku kaynaklarında bir malın üretim ve dolaşım safhası, maliyet bakımından bir tutulmuş ve ayrı olarak ele alınmamıştır. Hanefîlerde, maliyete eklenip eklenmeyecek harcamaların belirlenmesinde örfe ağırlık verilmiştir. Bu konuda temel prensip, malın kendisinde veya kıymetinde artış meydana getirme niteliğinde olan harcamaların alış fiyatına eklenmesi, bu niteliği taşımayanların ise eklenmemesidir. Mesela, nakliye, dikiş, cilalama, boyama gibi, malda artış sağlayan masraflar eklenebilecek, mal sahibinin (ilk alıcı) malın alımı, nakli ve pazarlaması sırasında kendi şahsı veya aile fertleri için yaptığı yeme, içme, yatıp kalkma masraflarıyla, çoban, bekçi, doktor veya veteriner masrafları eklenerek masraflar arasındadır (es-Serahsî, el-Mebsût, XIII, 80, 91; el-Kasanî, a.g.e, V, 223; el-Fetava'l-Hindiyye, III, 162; ibn Abidin, Reddu'l-Muhtar, IV, 155; Ali Haydar, Düraru'l-Hukkam, I, 598; Hamdi Döndüren, İslam Hukukuna göre Alım-Satımda Kar Hadleri, Balıkesir 1984, s. 103, 113).

İslam hukukunda net maliyet hesabı, güvene dayanan bir satış niteliğindeki murabaha, tevliye ve vazîa satışlarında gereklidir. Satıcı kendi alış fiyatım müşteriye açıklamaksızın, belirleyeceği bir satış bedeliyle malını satabilir. Hatta mala, piyasadaki rayiç fiyatlarını ölçü alarak, yeni bir kıymet koyup, bu yeni değer üzerinde bir kar ilavesiyle satış yapmak da mümkündür. Yeter ki, alıcıyı yanıltacak ve onu etki altında bırakacak yanlış bilgiler verilmesin. Karın meşrû olması için, satıcının iyi niyet kurallarından ayrılmaması ve alıcıya doğru bilgiler vermesi gerekir. Aksi halde gabin hali söz konusu olabilir ve alıcı lehine bazı haklar doğar (bk. Gabin mad.).

İslam'da, çeşitli mallara yüzde üzerinden belirli kar haddi uygulaması getirilseydi ekonomik hayat zorluklarla karşılaşırdı. Çünkü kar miktarını dondurmak, o malın alış fiyatını veya maliyetini tam olarak bilmeyi gerektirir. Bu ise her zaman net olarak hesaplanamaz ve akde hile karışabilir. Diğer yandan aynı cins ve kalitedeki malın maliyeti tüccardan tüccara değişir. Sermayesi geniş olan kimse, peşin para ile çok mal satın alır, kendi araçları ile nakleder; dükkanı kendi yeridir, kira ödemez. Bütün bu nedenlerle malı ucuza mal eder. Diğer bir tüccarda bu imkanlar olmadığı için, maliyeti yüksek olabilir. Üretimdeki maliyetler çok daha değişik etkenler yüzünden farklı olur. Aynı cins ve miktarda bir çok malın maliyetleri farklı olunca, yüzde kar ilavesiyle oluşacak satış bedelleri de farklı olacaktır. Böyle bir piyasada ucuz fiyata satanlar alıcı bulur. Maliyeti yüksek olduğu için pahalı satmak zorunda kalanlara, diğerlerinin elinde mal biterse, satış sırası gelecektir. İşte bu ve benzeri sakıncalar yüzünden, Allah Rasulü piyasa fiyatlarına müdahale etmesi için kendisine başvuran Sahabilere şöyle buyurdu: "Şüphe yok ki, fiyat tayin eden, darlık ve bolluk veren, rızıklandıran ancak Allah'tır. Ben sizden hiç kimsenin mal ve canına yapmış olduğum bir haksızlık sebebiyle hakkını benden ister olduğu halde, Rabbine kavuşmak istemem" (Ebû Davud, Bûyû', 49; Tirmizî, Bûyû', 73; ibn Mace, Ticarat, 27; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 327, III, 85, 106, 286).

Sonuç olarak İslam'da sağlam bir ticaret ahlakının oluşması amaçlanmıştır. Alış-verişe hile, hud'a, yalanın karıştırılması yasaklanmış, temel ihtiyaç maddelerini günün rayiç bedeli ile satanların sadaka sevabı kazanacakları belirtilmiş ve tüccarların bununla bir toplum hizmeti yaptıklarına işaret edilmiştir. Ancak iyi niyetin yeterli olmadığı devirlerde esnaf ve tüccarı serbest ve kontrolsüz bırakmak temel ihtiyaçların sömürülmesine yol açar. Üretim, dağıtım ve para gücünün kötüye kullanılmaması için devletin gerekli tedbirleri alarak üretici ve tüketiciyi koruması arz ve talep dengesini sağlama gerekir. Bunun sonucunda üretici ve dağıtıcıya az gelmeyecek, alıcıda çok görünmeyecek bir piyasa fiyatı oluşur. İşte bu fiyatın içinde yer alan, İslam'da miktar ve oranı belirlenmemiş bulunan kar meşrû sayılır.

Hamdi DÖNDÜREN

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Kar

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/kar.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.