Mütekellim

A- "Konuşan, kelam eden" anlamlarına gelen Allah'ın kemal sıfatlarından birisi. "Allah Teala'nın sese, harflere ve bu harflerden meydana gelen kelime ve cümleleri tertiplemeye muhtaç olmadan konuşması"nı ifade eden bir ilm-i kelam ıstılahı. Allah'ın "kelam" sıfatıyla muttasıf olduğu ayet, hadis ve ümmetin icmaı ile sabittir. Allah'ın bu sıfatı Kur'an-ı Kerim'in bir çok ayetinde ifade edilmektedir: "Bu peygamberlerin bazılarını bazılarından üstün kıldık. Allah, onların bazılarıyla konuşmuş ve onları derece bakımından üstün kılmıştır" (el-Bakara, 2/253); "Allah Musa ya hitap ederek konuştu" (en-Nisa, 4/164) "Allah'ın insanla konuşması ancak vahiy ile, yahut perde arkasından veya bir elçi gönderip de kendi izniyle dilediğini bildirmesiyle mümkün olur" (ef-Şura, 42/51); ayrıca şu ayetlere bakılabilir: (el-Bakara, 2/75; el-A'raf 7/143). Şu halde Allah, "kendisinin bir sıfatı olan kelamla mütekellimdir". Allah'ta kelam sıfatının zıdları olan sükût ve dilsizliğin bulunması mümkün değildir. Çünkü konuşmak, dilsizliğe ve söz söylemeye karşı bir kemali ifade etmektedir. Allah da, en yüce varlık olduğu için bu sıfatla muttasıftır. Allah, ezelî sıfatlarından birisi olan "kelam" sıfatıyla peygamberleri ile konuşur, kitaplar indirir, emir ve nehiylerde bulunur (Taftazanî, Şerhu'l-Akaid, Çev. Süleyman Uludağ, İstanbul, 1982, s. 167).

Allah'ın "kelam" sıfatıyla muttasıf olduğu hususunda bütün kelam alimleri ittifak halindedir. Fakat kelam sıfatının mahiyeti konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. İslam kelamının belli başlı tartışma konularından birisi olan bu mesele, mezhepler arasında çok şiddetli münakaşalara yol açmıştır. Bu mesele, kaynaklarda "Halk-ı Kur'an" başlığı altında ele alınmaktadır. Bu konudaki tartışmalar şu soru etrafında dönüp dolaşmaktadır: Allah, kadîm ve yaratılmamış bir kelam sıfatıyla mı mütekellimdir; yoksa hadis (sonradan olma) ve yaratılmış bir kelam sıfatıyla mı mütekellimdir?

Selef ulemasına göre, kelam sıfatı

Allah'ın kadîm sıfatlarındandır. Bu sebeple, Kur'an-ı Kerim'de Allah'la kaimdir ve yaratılmamıştır. Kur'an'ı lafız ve mana şeklinde ikiye ayırmak da yanlıştır. Çünkü, o hem harflerden hem de manalardan meydana gelmiş bir bütündür ve ne harfleri ne de manaları yaratılmış (mahluk) değildir (A. Saim Kılavuz, İslam Akaidi ve Kelama Giriş, İstanbul 1987, s. 90;

A.Arslan Aydın, İslam İnançları ve Felsefesi, İstanbul 1980, s. 315).

Diğer mezheplerle birlikte, Allah'ın kelam sıfatıyla muttasıf olduğunu kabul eden Mutezile mezhebi, Kelamullahın mahiyeti hususunda farklı bir görüş ileri sürmüştür. Onlara göre Kur'an, ses ve harflerden müteşekkil olup; telif, tanzim, inzal, Arapça, fasih ve icaz niteliğine sahip olma gibi yaratıkların sıfatları ve hudûsun alametleri olan şeylerle muttasıftır. Bu nedenle de yaratılmıştır. Mutezileye göre, Allah'ın mütekellim olması; kelamı mahallinde yani Cebrail'de, peygamberlerde, Levh-i Mahfuzda, şahısların okuyuşlarında yaratması demektir. Allah, işte bu yaratmadan dolayı mütekellimdir. O'nda, zatıyla kaim bir sıfat olarak kelam sıfatı yoktur. Mutezile, Kur'an'ın mushaflarda yazılan, dillerde okunan ve kulakla işitilen şeylerden ibaret olduğunu, bunların da zaruri olarak sonradan olma (hudûs) alametleri sayıldığını söylemiş ve bu nedenle de Kur'an'ın yaratılmış olduğunu iddia etmiştir (Taftazanî, a.g.e., s.170; A. Saim Kılavuz, a.g.e., s. 90; es-Sabunî, Matüridiyye Akaidi, Çev. Bekir Topaloğlu, İstanbul,1979, s. 85).

Ehl-i Sünnet kelamcılarının, Kelamullah konusunda benimsedikleri yol, İtizali görüşle Selefî görüş arasında orta yolu temsil etmektedir. Kelamullah konusunda lafzî ve manevî şeklinde bir ayrımı kabul etmeyen Selefi görüşe karşı Mutezile, Kelamullah'ın manevi yönünü inkar etmiş; meseleyi "hudûs"ün sınırları içinde ele almıştı. Ehl-i Sünnet ise bu iki görüşü telif ederek yeni bir senteze ulaşmıştır. Ehli Sünnete göre, "kelamın mahiyeti, zat ile kaim olan ve harflerle sesler tarafından ifade edilen bir manadan ibarettir" (es-Sabûnî, a.g.e., s. 86). Bu sebeple Allah'ın kelamı olan Kur'an-ı Kerim, nefsî ve lafzî olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Nesfî kelam, Allah'ın zatıyla kaim, onun ne aynı ne de gayrı olan kadim bir sıfat; lafzî kelam ise harf ve seslerden müteşekkil olan Kur'an lafzıdır. Allah, nefsî kelam ile ezelî olarak mütekellimdir. Lafzî kelam ise ezeli olmayıp yaratılmıştır. Lafzî kelama, Kelamullah demek hakiki manada değil, mecazî manadadır. Hakiki manada kelamullah, Allah'ın zatıyla kaim olan nefsî kelamdır (es-Sabûnî, a.g.e., s. 86 vd.; A. Saim Kılavuz, a.g.e., s. 90; A. Arslan Aydın, a.g.e., s. 316 vd.; Metin Yurdagür, Allah'ın Sıfatları, İstanbul 1984, s. 217).

Kelamullah'ın, lafzî ve nefsî olmak üzere ikiye ayrıldığı hususunda aynı görüşte olan Ehli sünnet kelamcıları, Kelamullah'ın işitilip işitilmeyeceği konusunda görüş ayrılığına düşmüşlerdir. Eş'arilere göre, "varolan her şeyin nasıl görülmesi mümkün ise, işitilmesi de mümkündür." Bu nedenle Allah'ın kelamı da işitilebilir. Matüridiler ise Allah kelamının işitilemeyeceğini savunmuşlardır. Onlar, Allah kelamının değil, bu kelamın delalet ettiği şeyin işitilebileceğini söylemişlerdir (es-Sabûnî, a.g.e., s. 89).

B- Mütekellim, aynı zamanda, "Kelam ilmi ile uğraşan alim, Kelamcı", anlamında bir ilm-i kelam ıstılahı olarak da kullanılmaktadır. Çoğulu, mütekellimûn-mütekellimîndir.

İslam akidelerini nazar ve istidlal yoluyla ele alan, izahlarında naklin yanında akla da ehemmiyet veren, yani kelam metodunu benimseyen alimlere "mütekellim" denmiştir. İlk mütekellimler (kelamcılar) Mutezile alimleridir. İslam dünyasında ilk olarak Mutezile ile başlayan kelamî düşünce, çok geçmeden Sünnîler tarafından da benimsenmiştir. Ehli Sünnet ilm-i kelamı Ebu'l-Hasan el-Eşarî (öl. 324/936) ile Ebu Mansur el-Matürîdî (öl. 333/944) tarafından kurulmuştur. Bu düşünürlerin açmış olduğu yolda bir çok Ehli sünnet kelamcısı (mütekellimin-i Ehlisünnet) yetişmiştir.

Kelam ilmi kaynaklarında, el-Eş'arî'den başlayarak Ebu Hamid el-Gazzalî (öl. 505/1111)'ye kadar olan dönem, Mütekaddim kelamcılar (kudema-i mütekellimîn) dönemi olarak bilinmektedir. Bu dönemde, el-Eşarî, el-Matürîdî, Ebu Bekir el-Bakıllanî (403/1013), İmamu'l-Haremeyn el-Cüveynî (478/1085) gibi meşhur kelamcılar yetişmiştir. Kelam ilminin Gazzalî ile başlayan dönemi ise, müteahhir kelamcılar (müteahhirîn-i mütekellimîn) dönemi olarak adlandırılmıştır. Felsefenin kelama karışmaya başladığı bu dönemde de, el-Gazzalî, eş-Şehristanî (548/1153), Fahruddin er-Razî (606/1210) ve daha bir çok İslam alimi yetişmiştir.

Yaşar K. AYDINLI

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Mütekellim

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/mutekellim.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.