Naib

Vekil, birinin yerine geçen, kadı, kadı vekili, İslam hukukuna göre hükmeden hakim, nöbet bekleyen, nöbetle gelen kimse. Çoğulu nuvvabtır.

Bu tabir genellikle memuriyette başkasına vekalet eden şahıs için kullanılır. İslam kültüründe idarî ve hukuki bir terimdir. Ayrıca İslam tarihinin çeşitli dönemlerinde idarî bir ünvan, makam ve rütbe olarak kullanılagelmiştir.

Memlûklarda, Delhi sultanlarında, sultan vekili ya da sultan mümessili ve başlıca eyalet valilerine naib denirdi. Memlûklarda sultanın naibi en yüksek mevkiye sahip olup devlet idaresinde bütün işleri sultan adına o yürütürdü. Fakat bu memuriyet geçici idi. Sultanın bulunmadığı zaman ona vekalet eden Kahire valisi ile sultanın naibine vekalet eden Dimaşk valisine Naibul-Gayb denirdi. Suriye Eyyubilerinde Dimaşk, Halep, Trablusşam, Hama, Saf'ad ve el-Kerek olmak üzere altı naiblik vardı. VIII. asrın sonlarında da Mısır, İskenderiye, Aşağı Mısır ve Yukarı Mısır olmak üzere üç naibliğe bölünmüştür.

Sadece naib ünvanı, valilerin emrindeki kale kumandanları ile daha aşağı rütbedeki kumandanlara verilirdi. Delhi sultanlığında naib, sultana vekalet eden en kuvvetli vezir demekti.

En yaygın manasıyla naib tabiri, hakim yardımcısı veya kadı vekili anlamına gelir. Arapçada bu tabirden genel olarak mebus anlaşılır. Ayrıca en-Naibul-Umumi de, Müdde-i Umumî (savcı) demektir.

Naib, Osmanlıların daha çok ilmiye teşkilatında kullanılan bir isimdir. Mevalî adı verilen büyük kadılar, bazen görevlerinin bütününü, bazen de bir kısmını, kadılık niteliklerine sahip birini vekil tayin ederek yaptırırlardı. Kanunî sürelerini tamamlayan yüksek derecede ilmiye sınıfına mensup kişilere veya vazifede bulunan bir müderrise, herhangi bir kaza "arpalık" adı altında verilirdi. Bu gibi durumlarda arpalık sahipleri, kendilerine verilen kazalara gitmeyip yerlerine bir naib gönderirlerdi. Naibler genelde beş kısma ayrılmaktaydı:

1. Mevalî ve kadıların yerine giden kaza naibleri, 2. Birinci ve ikinci derecedeki kadılar adına hakimlik eden ve hizmetini onun dairesinde yerine getiren bab naibleri, 3. Mevalîye vekalet eden, yani onun bulunmadığı yerde kendisini temsil edenler, 4. Kadılara vekalet edenler, 5. Birinci derecedeki mevalî ve müderrislerin arpalıklarına gönderilen naibler.

Öte yandan naib tabiri, naiblerin Anadolu ve Rumeli kadıaskerlerinin niyabetini (vekilliğini) yapmalarından dolayı da kullanılıyordu. Gerçekte Rumeli vilayetlerinin kadısı "Rumeli kadıaskeri", Anadolu vilayetlerinin kadısı ise "Anadolu kadıaskeri" idi. Kadıaskerler İstanbul'da oturur, taşraya kendilerine vekalet suretiyle kadılık etmek üzere birer vekil gönderirlerdi. İşte bu vekiller "naib" adını almıştı. Ayrıca mahkemeler tarafından bir iş için görevlendirilen bilirkişilerin çalışmalarına nezaret etmek üzere seçilen mahkeme görevlisine de bu ad verilirdi. Naibler gördükleri davalardan kadılar gibi harç alırlar ve bu harçlardan kadıaskerlere de hisse verirlerdi (M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü İstanbul 1983, II, 644).

XVI. asır sonlarında yürürlükteki kanuna göre naiblerin yaptıkları işlerden aldıkları ücretleri, diğer görevlilerle birlikte şöyle idi: "Sicil resmi"nden altısı kadı'nın, biri naib ve biri katibin olmak üzere sekiz akçe; "hüccet resmi"nin yirmisi kadı'nın, dördü naibin ve ikisi katibin olmak üzere yirmi altı akçe; "mürasele resmi"nden beşi kadı'nın, ikisi naib ve biri katibin olmak üzere sekiz akçe ve "mukataa resmi"nden onu kadı'nın, üçü naib ve biri katibin olmak üzere ondört akçe ve "abik (köle) resmi" nden onu kadı'nın, üçü naibin ve biri katibin olmak üzere on dört akçe; "boşanma resmi"nden ellisi kadı'nın, onu naibin ve altısı katibin olmak üzere altmış altı akçe; "sicil sureti resmi"nden on biri kadı"nın, ikisi naibin ve biri katibin olmak üzere on dört akçe alınıyordu (İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1984, s. 85).

İlk dönemlerde değerli ve namuslu kişilerden seçilen naiblerin yerine sonraları, özellikle çöküş devirlerinde, aralarında yine değerli ve namusluları bulunmakla beraber cahillerin de seçilmeye ve bu yüzden de hakların kaybolmaya başladığı görülmektedir (Pakalın, a.g.e., II, 644-645. Ayrıca "Niyabet" maddesine bakınız).

Mefail HIZLI

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Naib

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/naib.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.