Nesefi

Meşhur Hanefi fıkıh, kelam ve tefsir alimi.

Maveraünnehir bölgesinin yetiştirdiği seçkin alimlerden Hafızuddîn Ebul-Berekat Abdullah İbn Ahmed en-Nesefi (öl. Ağustos 1310). Özbekistan'ın türkçe adıyla "Karşı" diye bilinen Nesef şehrinde dünyaya gelmiş ve orada yetişmiştir. Nesef şehrinin bulunduğu bölgeye "Soğd" adı verilmektedir. Nesefi'nin doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Birçok eserinin İslam aleminde meşhur ve yaygın olması, medreselerde asırlar boyu okutulmuş olması yanında hayatı, tahsili ve yetişmesi hakkında da yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ancak yazdığı eserlere bakarak onun, Fıkıh, Usûl-i fıkıh, Kelam (Usûlu'd-dîn), Hadis ve Tefsir'de çok iyi tahsil gördüğünü söylemek mümkündür.

Fıkıh'ta hocaları Bedruddîn Haherzade (öl. 651/1253) ve Hamîduddîn ed-Darîr Ali İbn Muhammed el-Buharî (öl. 666/1267-1268)'dir. Ayrıca Şemsul-Eimme Muhammed İbn Abdüssettar el-Kerderî'den de ders almıştır.

Tahsilini bitirdikten sonra muhtelif şehirlerdeki medreselerde, bu arada Kirman'daki el-Kutbiyye es-Sultaniyye medresesinde müderrislik yapmış ve bu derslerinde kendi eserlerini de okutmuştur. Talebelerinden Muzafferuddîn Ahmed İbn Ali es-Saatî (öl. 694/ 1294) ve Hüsamuddîn Hüseyin ibn Ali es-Siğnakî (öl. 714/1314) özellikle fıkıh sahasında meşhurdurlar.

Nesefi gerek ilim tahsili için, gerekse yetiştikten sonra muhtelif seyahatler yapmışsa da sadece Bağdad'a yaptığı seyahat bilinmektedir. Bu seyahatinde Bağdad'da kaldığı sürede İmam Mergınanî (öl. 593/1196)'nin el-Hidaye adlı eserini şerhettiği kaynaklarda kaydedilmektedir (Lüknevî, el-Fevaidul-Behiyye fı Teracimil-Hanefıyye, Mısır 1324, s.102). Vefatı da bu yolculuğundan dönüşte İzec şehrinde 710/ 1310 yılında olmuş ve oraya defnedilmiştir.

Ebul-Berekat daha ziyade bir Hanefi fakîhi ve usulcüsü olarak bilinir. Hatta bazı kaynaklarda onun, mezhebde müctehidlerin sonuncusu olduğu kaydedilir (Lüknevî, el-Fevaidul-Behiyye, s. 102). Zaten en meşhur eserleri de füru' ve usûlü ile Fıkıh sahasındadır. Hemşehrisi Ebû Hafî Ömer en-Nesefi (ö. 537/1142) kadar olmasa bile Kelam sahasında da kıymetli eserler meydana getirmiştir.

Nesefi, itikadda o zamanda bölgede yaygın durumdaki Matürîdî mezhebine mensup olup yine o bölgelerde, müslümanların kafalarım karıştırmaya çalışan Kerramiyye ile, bundan daha önemli ve etkili olan Mu'tezile mezhebi ile mücadele etmiş ve bunlara karşı Ehl-i Sünnet'i müdafaa etmiştir.

Tesbit edilen yirmi bir eserinden önemli ve meşhur olanları şunlardır:

1. el-Vafi. Hanefi fıkhı üzere fürûul-fıkha dair bir eseridir.

2. el-Kaf: el-Vafi adlı kendi eserinin şerhidir ve 684/ 1285 yılında tamamlamıştır.

3. Kenzu'd-Dekaik: Hanefi fıkhında dört muteber eserden (el Mütûnul erbaa) biri olan bu eseri el-Vatî adıyla yazdığı fürûu fıkha dair eserinin hülasasıdır. Yaygın olarak meydana gelen hadiselere verilen fetvaları içerir. Herhalde medreselerde okutulmak üzere ders kitabı olarak hazırlanmış ohnahdır. Zaten asırlar boyunca medreselerde okutulmuş, Hanefî fıkıh alimlerince çok tutulmuş ve birçok şerhi yapılmıştır (Bu şerhler için bk. Bedreddin Çetiner, Ebul-Berekat Abdullah İbn Ahmed en-Nesefî ve Medariku't-Tenzîl ve Hakaiku't-Te'vil Adlı Eseri, Basılmamış doktora tezi, Erzurum 1984, s. 30-33).

4. Menarul-Envar: el-Menar fil-Usûl adıyla da bilinir. Usûle dair kısa ama son derece meşhur bir eserdir. Bu eserin de birçok şerh ve haşiyeleri vardır. İlk şerhi de yine müellif tarafından Keşfu'l-Esrar adıyla yapılmış olup 1316'da iki cilt halinde neşredilmiştir. Şerh ve haşiyelerinin sayısı 24'ü bulmaktadır.

5. Şerhul-Kasîdetü'l-Lamiyye fi't-Tevhîd: Kelam sahasında İmamul-Harameyn Muhammed İbn Osman el-Ûşî (öl. 569/1173)'nin Kasîdetul-Lamiyye'sinin şerhidir.

6. Umdetul-Akaid: Kelama dairdir. İlk şerhi el-l'timad adıyla yine kendisine aittir. Bunun dışında yedi şerhi daha vardır.

7. Medariku't-Tenzîl ve Hakaiku't-Te'vîl: Nesefi Tefsiri olarak bilinen tefsiridir.

M.1220 yıllarında başlayan, başta Maveraünnehir bölgesi olmak üzere hemen bütün İslam ülkelerini tahrip eden, kütüphaneleri yok eden, ilim erbabını halktan ayırmadan katleden Moğol istilasının hemen akabinde Maveraünnehir'de yetişen alimler arasında mümtaz bir mevkiye sahip olan Ebu't-Berekat en-Nesefi hemen bütün İslamî ilimlerde zirveye tırmanabilen nadir alimlerdendir. Türk olmasına rağmen eserlerini zamanındaki teamüle uyarak bütün müslümanların ortak dili olan Arapça ile yazmıştır.

Nesefî Tefsiri

Eser, bir dirayet tefsiridir. Kısa, özlü, kolay anlaşılır bir arapça ile kaleme alınmıştır. Ebul-Berekat, bu tefsirinin özelliklerini tefsirin çok kısa olan mukaddimesinde şöyle belirtir:

"İsteğine icabet etmem taayyün eden bir zat benden te'vîlata dair orta hacimli bir eser yazmamı istedi. Bu kitab, i'rab (dilbilgisi tahlilleri) ve kıraat vecihlerini toplayacak, bedî ve işarat ilimlerini ihtiva edecek, Ehl-i sünnet vel-Cemaat'ın sözlerini içine alacak, bid'at ve dalalet ehlinin batıl görüşlerinden uzak olacak, usandıracak kadar uzun, anlamı bozacak derecede kısa olmayacaktı. Hazer ve sakınma yolunu tutup buna beşerin gücünün yetmeyeceği düşüncesiyle adımımı bir ileri atıyor, bir geri alıyordum. Ama sonunda birçok engele rağmen Allah'ın izniyle bu esere başladım ve kısa bir sürede de tamamladım" (Medariku't-Tenzîl, Mısır t.y., 1, 2).

Bazı kaynaklarda bu tefsirin Zemahşerî (öl. 538/1143)'nin el-Keşşaf adlı tefsirinden özetlenmiş olduğu iddia edilirse de belki ondan çokça istifade ettiği söylenebilir. Bir de Keşşaf'taki mu'tezile mezhebini teyid eden açıklamaları ve te'villeri ayıklamaya çalıştığı görülüyor.

Tefsir gramer ağırlıklıdır. Ayetlerin dil yönünden tahliline çokça yer verilir. Tefsirde Arap dil bilgisinin tefsirle birlikte verilmeye çalışıldığı açıkça sezilir. Eserde mütevatir kıraatlere (el-Kıraatul-Aşr) işaret edilir. Çoğu zaman da kıraat farklılıkları tefsirde malzeme olarak kullanılmaz. Şaz kıraatlara yer verilmez. Halbuki kendisinden özetlendiği iddia edilen el-Keşşaf tefsirinde şaz kıraatlere çokça yer verilir ve bu şaz kıraatlerden te'vilde yararlanılır.

Eserde çok hadis kullanılmakla birlikte (Kur'an'ın hadisle tefsiri), rivayet tefsirlerinde görülen metodla değil de sadece ayetlerin tefsiri ile ilgili kısımları alınmış, bazan da hadisler mana olarak verilmiştir. Az olmakla birlikte hadislerin bulunduğu eserlere işaret edildiği de vakidir. Sûrelerin ve bazı ayetlerin faziletlerine dair verdiği hadislerin birçoğunun ihtiyatla karşılanması gerekir. Bu tefsirde uydurma hadis olmamakla birlikte zayıf hadislerin bulunduğu söylenebilir. Öte yandan az da olsa israiliyyata rastlanır ama çoğunlukla bunların israiliyyattan olduğuna işaret edilir.

Bu arada Nesefî, tefsirine birçok tarihî olay ve kıssayı da almış, çokça istifade ettiği Zemahşerî'nin el-Keşşsafının aksine mutasavvıfların görüşlerine eserinde yer ermiş; zaman zaman tasavvuf kokan, tasavvuf neşvesi bulunan ahlakî sözler ve açıklamalarla tefsirini süslemiştir. Onun, el-Hasenul-Basrî (öl. 110/728), Sabit İbn Eslem el-Bunanî (öl. 127/744), Malik İbn Dînar (öl.131/748), İbrahim Edhem (öl. 161/778), Cüneyd-i Bağdadî (öl. 279/908); Zünnûn el-Mısrî (öl. 245/858), Sehl İbn Abdullah et-Tusterî (öl. 283/912) ve Huseyn İbn Mansûr el-Hallac (öl. 309/922) gibi ilk devir sûfîlerinden eserinde nakillerde bulunduğunu görüyoruz. Bu, her ne kadar onun herhangi bir tarikata müntesib olduğunu göstermese de, sûfilere bir sevgi beslediği ve onların meşrebine meylettiğinin delilidir. En azından eserini özetlediği iddia edilen Zemahşerî gibi tasavvufa karşı değildir.

Zamanına kadar ki müfessirlerden ve bu arada Zemahşerî'nin el-Keşşaf'ı, Fahreddin er-Razî (öl. 606/1210)'nin Tefsîr-iKebîr'i, İmam Matürîdî (öl. 333/944)'nin Te'vîlatul-Kur'an'ı, Zeccac (öl. 311/923) ve el-Ferra (öl. 207/823)'nın Maanil-Kur'an'ları gibi belli başlı tefsirlerden ve gerek Sahabe, gerekse Tabiûn devrinin meşhur müfessirlerinden nakillerde bulunmuş, onların tefsire dair görüşlerini kısaca vermiş; bir ayetin tefsirinde birden fazla açıklama varsa çoğunlukla bunlar arasında tercihte bulunmadan hepsini sıralamayı tercih etmiştir. Ancak onun, tefsirdeki zayıf görüşleri "kîle = denildi ki..." şeklinde verdiği gözden kaçmıyor. Garîbul-Kur'an'a dair açıklamalarını çoğunlukla sahabe devri müfessirlerinden İbn Abbas'a dayandırır.

Nesefi bu eserinde nüzûl sebeplerini vermeye ayrı bir özen gösterir. Bazan birden fazla nüzûl sebebi zikrederse de bunların bir kısmı "o ayetin hükmü içine giren birtakım münferid olayları hikaye" kabilindendir.

Eserin müellifi Matürîdî, Hanefi mezhebine mensup olduğu için tefsirde bu mezheblerin görüşleri Kur'an'dan delillendirilmeye çalışılmış; diğer mezheblerin ve özellikle amelî konularda Şafiî mezhebinin, itikadî konularda Mu'tezile ile diğer Ehl-i sünnete muarız mezheblerin görüşleri tenkid, red ve çürütülmeye çalışılmıştır. Ancak Mu'tezile'nin fikirleri çürütülmeye çalışılırken yapılan te'villerde Mutezilenin (yani el-Keşşaf müellifinin) kullandığı ifadeler aynen alınmıştır ki bu da Mu'tezilî fikirlerin çürütülmesinde pek başarılı olamadığı neticesine götürür.

Nesetî, Kur'an-ı Kerim'de neshin varlığını kabul ettiğini bu tefsirinde gösteriyor. Ancak mensûh olduğu iddia edilen birçok ayetin aslında mensuh olmadıklarını, nasihleri ile aralarının telifinin mümkün olduğunu söyler. Öte yandan hurûf-u mukattaa gibi bazı müteşabihlerin te'viline dair kendisinden önceki müfessirlerin söylediklerini yorumsuz olarak verir. Bu arada özellikle Allah Teala'nın sıfatları ile ilgili müteşabih ayetlerin teviline girişmez. Bunları te'vile yeltenen Mu'tezile, mücessime, müşebbihe gibi mezheblerin tevillerini şiddetle reddeder. Bu da Nesefinin Ehl-i sünnet akîdesine sıkı sıkıya bağlı olduğunun bir göstergesidir.

Medariku't-Tenzîl ın muhtelif dünya kütüphanelerinde çok miktarda yazma nüshası olup Hindistan'da, Mısır'da ve Türkiye'de defalarca basılmıştır. En yaygın baskıları dört cilt halindeki Mısır ve altı cilt halindeki Mecmau't-Tefasîr içindeki Türkiye baskılarıdır.

Hind alimlerinden Muhammed Abdülhak el-Hindî bu esere el-İklîl adıyla bir haşiye yapmış ve bu haşiye 1336'da Hindistan'da dört cilt halinde basılmıştır.

Bu tefsir asırlar boyunca -özellikle kısa bir tefsir olduğu için- medreselerde okutulagelmiştir. Halen de bazı İslam ülkelerindeki üniversitelerde (el-Ezher Üniversitesi gibi) ders kitabı olarak okutulmaktadır.

Bedreddin ÇETİNER

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Nesefi

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/nesefi.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.