Niyabet

Birinin yerine geçme, vekillik. Hükümdar ile yönetilen yerlerde, hükümdarlık makamının boşalması veya hükümdarların küçük yaşta olması veyahut hastalık gibi sebepler dolayısıyla hükümdarlık görevinin başka birisi veya seçilen bir meclis heyeti tarafından görülmesi anlamında "niyabet" tabiri kullanılmaktadır. Kısaca "herhangi bir görevde başkasına vekalet etmek" demek olan "niyabet", pek çok devlette makam ismi olmuştur. "Niyabet-i Saltanat" adıyla bir makama Büyük Selçuklularda rastlanmamakta ise de, Anadolu Selçuklularında bu makam görülmektedir. Anadolu Selçukluları'nın bunu Eyyûbîler'den almış olmaları muhtemeldir. Bu makamda bulunan kişiye "Naib-i saltanat" adı veriliyordu. Bu naibin görevi, hükümdarın devlet merkezinde bulunmadığı durumlarda ona ait devlet işlerine bakmak idi. Saltanat naiblerinin alameti olarak kendilerine altın kılıç verilirdi (İ.Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara 1984, s. 93).

Aynı dönemde Anadolu Selçuklularında "Niyabet-i Hazret" adıyla diğer bir niyabet makamı vardı. Anadolu Selçukluları, Moğolların egemenliğine girdikten sonra Konya'da Selçuklu Sultanı'nın naibinden başka Moğolların da orada bulunması gerekli görülmüştü. Bu Moğol naibi, ülkedeki bütün gelişmelerden Moğol Kağanı'nı haberdar ederdi.

Memlûklülerde ve Anadolu Selçuklularında olduğu gibi İlhanlılarda da "Niyabet-i Saltanat" makamı vardı ki, derecesi vezirle eşit, hatta bazı hallerde ondan üstün idi. Naib-i saltanat olacak kişinin ehliyetli, dürüst, güvenilir ve adil olması başlıca şartlardandı. Bu kişinin görevleri arasında, hiç kimseye zulüm etmemek, devlet düzeninin sağlanmasına çalışmak, ülkedeki bütün olaylardan haberdar olarak vezirlerle beraber meselelere çözümler bulmak sayılabilir (Uzunçarşılı, a.g.e., s. 207).

Memlûklülerde sultanın vekili olarak iş gören bu naiblere "Naib-i Kafil", "Naibü'l-Hazre", "Kafilü'l-Memaliki'l-İslamiyye" gibi adlar verilmiştir. Vezaret makamına ait salahiyet alınarak bu niyabet vazifesi ihdas edilmiştir. İlk defa bu "Niyabet-i Saltanat'' makamını ortaya çıkaran, birinci Memlûklü hükümdarı Melik Muiz Aybek idi. Memlûklülerde naibler adeta ikinci bir sultandı. Büyük imtiyazlara sahipti. Üstlendikleri görev itibariyle bu naibler, Osmanlılardaki vezir-i a'zama benzemekteydi (Uzunçarşılı, a.g.e., s. 349).

Osmanlılarda "naib-i saltanat", saltanat vekili manasında sadrazamlar hakkında kullanılırdı ki, padişahın vekili demekti.

Osmanlılarda naiblik (niyabet) müessesesi bu anlamda uzun süre devam ettikten sonra, Cumhuriyet devrinde şer'î mahkemelerin ortadan kaldırılmasıyla bunlar da ortadan kalktı. Aynı zamanda bu tabir Osmanlılarda başka anlamları da taşıyordu. Mesela, namazlarda imamet şer'an sultana ait idi. Ancak onun izni ile bu görev imam tarafından yapıldığı için, imam bu durumda sultanın naibi kabul ediliyordu (C.B., Naib" mad., İA., IX, 51).

Öte yandan, kazasker veya kadıya vekaleten şer'î iş ve davaların naib sıfatıyla görülmesi anlamında da "niyabet" kelimesi kullanılmaktaydı. (Ayrıca "Naib" maddesine bakınız).

Mefail HIZLI

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Niyabet

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/niyabet.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.