Rikaz

Toprağa gömü yapma, gizleme, ister tabii şekilde bulunsun, ister sonradan konulsun, yer altında gizlenmiş olan mal anlamında bir İslam hukuku terimi. Maden ve kenz kelimeleri de rikazın eş anlamlısı olarak kullanılmaktadır. Ancak aralarında kapsam bakımından fark vardır. İbnül-Hümam bu üç terimi şöyle açıklar:

"Maden sözü adn sözünden gelir ve ikame etmek demektir. Bir yerde ikamet eden için "adene bi't-mekan" denir. Adn cennetleri sözü de buradan gelir. Dil bilimcilerine göre her şeyin merkezi, onun madenidir. Aslında maden sözü, "yerleşmek şartıyla ikamet edilen yer (mekan)" demektir. Daha sonra Yüce Allah'ın yeri yarattığı günden beri onda terkib ettiği unsurlar için kullanılır oldu. Başlangıçta maden sözünün bu unsurları için kullanılması, karinesiz bir intikal şeklinde oldu. Kenz; insan eliyle toprağa yerleştirilen şeydir. Rikaz ise; madeni ve kenzi (defineyi) içine alan bir terimdir. Çünkü toprağa yerleştirilen zenginliğin Allah veya başkası tarafından konulması, sonucu değiştirmez" (İbnül-Hümam, Felhul-kadîr, I, 537).

Hanefîlere göre maden, rikaz veya kenz, aynı anlamdadır. Bunlar toprak altında gömülü bulunan bütün malları ifade eder. Ancak özel anlamda maden; dünyayı yarattığı zaman, Allah'ın arzda yarattığı yer altı zenginlikleridir. Rikaz ve kenz ise ehli küfrün kendi fiiliyle toprağa gömdüğü hazine, define vb. şeylerdir.

Madenler üç kısma ayrılır: 1. Ateşle yumuşayıp erimeye elverişli bulunanlar. Altın, gümüş, demir, bakır, kalay, tunç madenleri gibi. Cıva da bu hükümdedir. Bu çeşit madenler öşür, harac, mülk arazilerde veya sahralarda da bulunsa, nisaba ulaşmasa bile beşte bir zekat gerekir.

2. Ateşle yumuşayıp erimeye elverişli bulunmayanlar. Kireç, alçı taşı, yakut, elmas, firuze, mermer gibi. Bunlardan zekat alınmaz. Bunların tamamı sahibine ve sahibi yoksa bulana ait olur.

3. Sıvı halde bulunanlar. Su, tuz, zift, petrol gibi. Bunlardan da bir şey alınmaz. Bunlar da tamamen arazi sahibine aittir. Ferdî mülkiyete ait erimeyen madenlerle sıvı haldeki yeraltı kaynakları işlenip paraya dönüşünce zekata tabi olur.

İnsan eliyle gömülen definelere gelince, bunlar da üçe ayrılır.

1. Üzerinde İslamî devirden kalma veya müslümanlara ait olduğunu gösteren bir alamet bulunan defineler. Üstünde kelime-i tevhîd yazılı olan gömülmüş sikkeler gibi. Bunlar lukata hükmündedir. Bunları bulanlar yoksul iseler, kendilerine; zengin iseler yoksullara sarf veya devlete teslim ederler.

2. Cahiliyeye ait define. Üstünde put resmi gibi cahiliye belirtisi olan gömülü sikkeler bu gruba girer. Bunların beşte biri zekat verilir. Geri kalanı arazi sahibine, sahibi yoksa bulana ait olur. Dağ, sahra gibi kimsenin mülkü olmayan yerlerdeki bu çeşit definelerin de beşte biri zekat olarak devlete, geri kalanı da bulan kimseye ait olur.

3. Alameti açık olmayan defineler. Ne müslümanlara, ne de ehl-i küfre ait olduğunu gösteren açık bir alamet olmaması halinde, bulan kimse bunu ganîmet veya lukata hükümlerinden birisine tabi tutmakta serbest olur.

Ganîmet sayılarak beşte bir zekata tabi kılınan maden veya rikazın zekatı, ganîmet verilecek yerlere verilir:

Kur'an-ı Kerîm'de şöyle buyurulur:

"Bilin ki, ele geçirdiğiniz ganîmetin beste biri Allah'ın, peygamberin ve yakınların, yetimlerin, düşkünlerin ve yolcularındır" (el-Enfal, 8/41). Maden ve ehli küfürden kalma defineler de ganîmet sayılır. Çünkü bunlar topraktaki yerlerine, küfür ehli devrinde yerleşmiş veya oluşmuş, daha sonra müslümanlar burasını zorla ele geçirmişlerdir (ez-Zühaylî, el-Fıkhul-İslamî ve Edilletüh, Dimaşk 1405/ 1985, II, 776).

Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

"Hayvanın yaralaması hederdir (tazminat gerekmez). Su kuyusuna düşen hederdir. Maden kuyusuna düşen hederdir. Rikaz da (yer altı zenginliği) ise beşte bir zekat vermek vardır" (Buharî, Tecrîd-i Sarih Terc, V, 310; ez-Zeylaî, Nasbu'r-Raye, II, 380). Burada rikaz, madene ve defineye (kenz) şamildir. Çünkü rikazın kökü rekz, gömü ve gömülen şeyi ifade eder. Gömenin ya da, toprağın altına yerleştirenin Allah veya insan olması sonucu değiştirmez

Malikî, Şafiî ve bütün Hicaz fakihleri ise bu hadisi şöyle yorumlarlar: Maden rikaz değildir. Çünkü rikaz cahiliye devrinde yere gömülen şeylerdir. Onlara göre, Hz. Peygamber yukarıdaki hadiste, madenle rikazın arasını atıf "vavı" ile ayırmıştır.

Ancak konuya dil bilgisi açısından dikkatlice bakıldığında, Hz. Peygamber "Maden kuyusuna düşen hederdir"buyurduktan sonra, Madende beşte bir zekat vardır" ifadesini kullansaydı, insan eliyle gömülen defineler hüküm dışı kalırdı. Halbuki "Rikazda beşte bir zekat vardır" buyurulunca, hem madenler hem de defineler kapsama girmiş olmaktadır. Çünkü rikaz iki manaya da gelmektedir. Kamus ve diğer lügat kitaplarında rikaz şöyle tarif edilmektedir: "Allah'ın yerleştirdiği, yani maden, cahiliye ehlinin gömdükleri ve madenden altınlar, gümüş parçaları gibi şeyler" (el-Kamusul-Muhît, ra ke ze maddesi). İbnül-Esîr bu konuda şöyle demektedir: "Hicaz ehline göre rikaz, cahiliye ehlinin yere gömdüğü şeylerdir. Irak ehline göre ise, madenlerdir. Sözlükte iki manaya gelmektedir. Çünkü ikisi de yere yerleştirilmiş, yerde sabit olmuştur" (en-Nihaye fî Garîbil-Nadîs, II, 107).

Rikazın madeni de kapsamına aldığını şu hadis ifade etmektedir. Ebû Hanife Amr bin Şuayb babasından, o da kendi babasından rivayet etmiştir: "Adamın biri harabelerde bulunan şeylerin hükmünü Rasûlüllah'a sormuş, Nebî (s.a.s) şöyle cevap vermiştir: "Onda ve rikazda beşte bir vardrr" (Ebû Ubeyd, el-Emval; Hakim, Müstedrek ve Ebû Davud rivayet etti. Tirmizi hasen hadis dedı).

İmam Şafiî, İmam Malik ve Ahmed bin Hanbel'e göre, madenlerde zekat miktarı kırkta birdir. Bunlar, zekat miktarı icma ve nass'la belirlenen altın ve gümüş paraya kıyas yaparlar. Ancak insan eliyle gömülen rikazda, şartları varsa beşte bir zekatı, öngörürler.

Malikî mezhebinin meşhur olan başka bir görüşü madencilik konusunda ayrı bir ekonomik teori oluşturur. Buna göre ister katı, ister sıvı olsun yerden çıkan her çeşit maden, İslam devletine aittir. Maden ocakları ve yer altında bulunan petrol, devletin mülküdür. Çünkü bunlar özel sektöre mülk olarak geçerse, giderek kötü niyetli kişilerin tekelinde toplanabilir. Kötü rekabet kan dökmeye götürebilir. Bu yüzden madenlerin, geliri toplum yararı için harcanan ve devlet temsilcisi tarafından yönetilen bir statüye kavuşturulması gerekir.

Hz. Peygamber'in sünnetinde su, ateş ve otun müslümanlar arasında ortak olduğu açıkça belirtilmiştir. Bir sahabî, Allah elçisinden Ma'rib'deki tuzlayı kendisine ikta' etmesini istemiş ve Rasûlüllah da bunu ona vermiştir. Ancak adam gidince kendisine: "Ey Allah'ın Rasûlü, ona neyi verdiğinizi biliyor musunuz? Ona sürekli akan ve kesilmeyen suyu verdiniz" denildi. Bunun üzerine tuzla daha sonra geri alınıp, toplumun hizmetine verildi. Rasûlüllah (s.a.s) ölü bir arazi olup, sahabinin bu tuzlayı imar ettiğini düşünmüş, ancak pınar ve kuyu suları gibi kesilmeyen bir su olduğunu anlayınca kendisinden geri almıştır (Ebû Ubeyd, el-Emval, 275, 276, 281).

Hamdi DÖNDÜREN

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Rikaz

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/rikaz.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.