Serf

Lügatta yükseklik, şeref, necabet, asalet, izzet, mecd, yüksek olma, makam ve mertebesi yüce olmak, manevi yükseklik ve ululuk; yüksek yer anlamlarına gelen şeref ve şerafet kelimelerinden türemiş mübalağa ile ismi fail. Çoğulu; eşraf ve şürefa, müennesi ise şerifedir. Bunun da çoğulu; şerîfat ve şeraifdir. Ulu ve şerefli, şanlı ve şöhretlilere, özellikle baba ve dedeleri ulu ve yüksek olanlara denilir. Bir memlekette, kendilerine kabile ve şehrin maslahatlarının idaresi verilmiş asîl aile reislerine, makam ve mevkii yüksek, söz sahibi ve nüfuzlu kimselere denir. Bir yerde içtimai mevkii yüksek olanlara da bu kelimenin çoğuluyla eşraf denilir.

İslam'a göre şerif müttakî olandır; Allah'tan korkup haramlardan her zaman sakınan, Allah'ın emirlerini yerine getirendir:

"Şüphesiz ki sizin Allah katında en şerefliniz, Allah'tan en çok korkanınızdır" (el-Hucurat, 49/13). Zira, ruhlar en çok takva (Allah korkusu) ile ve manevî meziyetlerle şeref kazanır, şahıslar bununla yükselir.

İslam Tarihinde şerîfin özel anlamda kullanışı:

Abbasiler zamanına kadar şerif ve çoğulu eşraf, Hz. Peygamberin ceddi Haşim'den gelenler Haşim oğulları (Benî Haşim'e) ve Ebû Talib oğulları için kullanıyordu; özellikle Hz. Hasan ve Hüseyin'e ve bunların çocuklarına deniliyordu. Çünkü Resûlüllah'ın kızı ve Hz. Fatma'nın oğulları soy sop bakımından Resûlüllah'a irca' olunması itibariyle öncelik hakkına sahiptir ve bunlara Resûlüllah'ın (s.a.s) oğulları ve torunları denilmiştir. Resûlüllah da takvaca olduğu gibi haseb ve nesebçe de insanların en üstünüdür.

Abbasiler zamanında şeriflik ünvanı Ali b. Ebî Talib (r.a) ile Peygamberimizin amcası Abbas'ın torunlarına (Al-i Alî ve Al-i Abbas'a) tahsis edildi.

Fatımîler devleti zamanında (910-1171 m) Mısır'da şerif unvanı Hz. Ali'nin Fatıma (radıyallahü anha)'dan doğan çocukları Hz. Hasan'la Hz. Hüseyin'in torunlarına tahsis edilmişti. Bu zatların torunlarına "şerîf" denilirdi. Fatımîlerden sonra İslam aleminde Hz. Hasan'ın torunlarına "şerîf" Hz. Hüseyin'in torunlarına da "seyyid" denilmesi yaygınlaşmıştır. Bazı İslam memleketlerinde bu ünvan Hasenî (Hz. Hasan'ın torunlarına) ve Hüseynilere alem olmuştur. Bazı yerlerde Zeyneb binti Ali'nin torunlarına da nadiren şerîf denildiği olmuştur. Memlüklülerden itibaren Osmanlılar dahil İslam memleketlerinin pek çoğunda Hz. Hasan'ın neslinden gelenlere "şerîf" denilmiştir. Şerîf'in kız olan çocuklarına "şerîfe", seyyidin kız olan çocuklarına da "seyyide" denilirdi.

Bir şerif veya seyyid'in hanımı seyyi'de veya şerîfe olursa, bunlardan doğan çocuğa "es-seyyidü'ş-şerif" veya kısaca seyyid-şerîf denilir.

Mısır'da şerîf için yapılan vakıftan sadece Hz. Hasan ve Hüseyn'in torunları faydalanmaktaydı. Çünkü ta Fatımîler devrinden itibaren yerleşmiş örfe göre eşraf unvanı sadece Hz. Hasan ve Hüseyn'in ahfadına münhasır idi (Bkz. İbn Hacer el-Heytemî, el-Fetava'l-Hadîsiyye, 124, Kahire, 1329).

Bazı tarihçilere göre, şerîfenin şerîf olmayan kocasından doğan çocuğu şerîf veya şerîfe değildir. Bir kısım alimlere göre bunlara da şerîf veya şerîfe (kız ise) denilir.

Tarihte şerîfe ve seyyidelerin, küfüvvü (dengi) olmayanlarla evlenmeleri çok az olmuştur. Şerîf veya seyyid olmayan bir kimse bir şerîfe ile ancak onu kırmamak ve hiç incitmemek ve onun arzularına göre hareket etmek şartıyla evlenebilirdi. İslam tarihinde Emeviler devri ve Abbaslerin Halife Mansûr dönemi hariç Hz. Hasan ve Hüseyin ahfadına hürmetle muamele olunmuştur.

Şerîf ve seyyidlere daima sevgi ve saygıyla muamele edilmelidir. Özellikle bunların dindar ve alim olanlarına son derece hürmetle riayet olunmalıdır. Çünkü Hz. Peygambere (s.a.s) ve onun akrabasına karşı duyulan saygı bunu gerektirir.

Hz. Peygamberin (soyu) nesli Hz. Hasan ve Hüseyin'in nesillerinden devam etmiştir. Kur'an'ı Kerîm'de "De ki: Bu tebliğime karşı akrabalıkta sevgiden başka hiç bir mükafat istemiyorum" (eş-Şûra, 23) buyurulur. Bu ayet-i kerimede zikredilen akrabalık (el-kurba) dan murad, bazı alimlere göre Resûlüllah (s.a.s)'e olan akrabalıktır. Onun yakın akrabası da Fatıma, Ali, Hz. Hasan ve Hüseyin'dir. Bazılarına göre Benî Haşim (Haşim oğulları)'dir. Bazı alimler de bu akrabalığı Resûl-i Ekrem'e akraba olan Kureyş batınlarına teşmil etmişlerdir (Beyzavî, Medarik).

Osmanlılar, şerîf ve seyyidlere o kadar saygı göstermişler ve öyle güzel muamele etmişlerdir ki, Abdülmecid devrinde (1839-1861) Mekke şerîflerinden Abdülmuttalib isyan ederek müstakil bir devlet kurmak istemiş ve yüzlerce müslümanın kanının dökülmesine sebep olmuştu. Yakalanınca bu şerîf afv edilmiş ve İstanbul'daki konağında oturmasına müsaade edilmişti. Fakat II. Abdülhamid (1876-1909), isteği ve arzusu üzerine kıramayarak bunu tekrar Mekke emirliğine ta'yin etmiştir (Bk. Ahmed Cevdet Paşa, Tezakir, 1-12, Cüz 101-148. Yayınlayan Cavid Bavsun, Ank. 1986; İsmail Hakkı Uzunçarşıı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, 128-136, Ank. 1972).

Abbasîler devrinden itibaren nikabet-i eşraf (nakîbu'l-eşraflık) müessesesi ihdas olunmuştur. Abbasî ve Taliblerden olan eşraf çok defa aralarından neseb ilmini iyi bilen birisini seçerlerdi. Buna nakîb denilirdi. Mesela Al-i Alî'den 260/874'te vefat eden Ali b. Muhammed b. Ca'fer el-Himnanî, Küfe'de nakîb idi. Nakîb'in vazifesi, Hz. Hasan ve Hüseyin'e aid nesebnamelerin sıhhatini ta'yin ve tesbit etmek ve bir asalet listesi tutarak eşraf'ın doğum ve ölüm tarihlerini kaydetmek idi. Nakibü'l-eşraflık Abbasîlerde olduğu gibi Memlüklüler ve Osmanlılarda da devam etti. Osmanlı devletinde nakbu'l-eşraflık Yıldırım Bayazîd (1389-1402) zamanında teşekkül eylemiştir. Emîr Buharî'nin talebelerinden Seyyid Ali Nettac b. Muhammed, Osmanlı memleketlerindeki şerîf ve seyyidlere nakb tayin edilmiş ve Bursa'da yaptırılan İshakıyye zaviyesinin tevliyeti, kendisinden sonra evladına geçmek üzere ona verilmiştir. Nakbliğe Ankara Muharebesinden (1402) sonra bir müddet ara verilmişse de bu makama Seyyid Ali Nettac'ın ölümünden sonra oğlu Seyyid Zeynelabidîn ta'yin edilmişti. Önceleri bunlara nakibu'l-eşraf denilmeyip "nazır" denilmişti. Sonraları bu makama ta'yin edilen Seyyid Mahmûd, Arabistan, Mısır ve Sûriye'de eşraf'ın nesebini tesbit işiyle meşgul olanlara nakibu'l-eşraf denildiğini duymuş olduğundan, teklifi üzerine bu hizmet sahibine bu unvan verilmiştir.

Memlüklüler devleti ve Osmanlılar'da nakibu'l-eşraf devlet merkezinde oturur, şerîf ve seyyidlere nezaret eder, onların şecerelerini öğrenerek zabt ve kaydederdi. Şehir ve kasabalarda nakibu'l-eşraf kaymakamlıkları vardı. Nakibü'l-eşraf kaymakamları da şerif ve seyyidlerin doğum ve ölüm tarihlerini kaydederler ve onların diğer bütün işleriyle meşgul olurlardı. Seyyid ve şerîflerin ahlaka aykırı hareket edenlerini cezalandırırlardı. Nakibü'l-eşraf kaymakamlarının, ta'yin, azil ve tebdilini merkezde oturan nakbü'l-eşraf yapardı. Osmanlılarda nakbü'l-eşraftan sonra şerîf ve seyyidlerin en büyük amirine "alemdar" denirdi. Şerîf olan alemdar bir muharebe esnasında ordu ile beraber götürülecek sancağı şerîfi taşımakla görevliydi. Sancağı şerîfin gidiş ve gelişinde nakibu'l-eşraf ile şerîf ve seyyidler de sancak merasimine iştirak ederlerdi .

Osmanlıların ilk devirlerinde "şecere-i tayyibe" denilen nakibü'l-eşraf defterinde şerîf ve seyyid sayısı çok değildi. Fakat sonraları şerîf ve seyyidlerin imtiyaz muafiyetlerinden istifade etmek maksadıyle ve uydurma şecere ve şahidlerle bir çok kişi nakîbü'l-eşraf defterine kayd olmuşlardır. el-Heytemî ve en-Nabhanî gibi zatların fetvalarına güvenerek sonraları pek çok kimse kendilerinin şerîf olduklarını iddia etmişler ve buna da itiraz edilmeyerek deftere kaydolunmuşlardır. Bu fetvalar şöyledir: "Bir kimsenin şerifliğinde şüphe olunduğunda, onun şerif olmadığını isbat edecek ve şeceresine itiraz olunacak bir delîl ve vesika yoksa ve nesebini iyice bilmeden onu yalancılıkla itham etmemek lazımdır" (İbn Hacer el-Heytemî, el-Fetava'l-Hadisiyye, 27 vd. 122, Kahire, 1329; en-Nebhanî, eş-Şerefü'lMüebbed li-Al-i Muhammed, 46, Kahire, 1318).

Şerîf ve seyyidlerin sadaka almaları haram sayılmış ve yasaklanmıştır. Çünkü sadaka malın kiridir; nesl-i pak-i nebevî'nin alması yakışık almaz.

Harûn Reşid ve Me'mun devirlerinde şerîf ve seyyidler yeşil cübbe giyerler ve yeşil sarık sararlardı. Bu usûl Abbasî devletinin sonlarına doğru terk olunmuştu. Sonraları Memlûklü hükümdarı Melik Eşref'in emriyle 773/1371'de şerîflerin halk tarafından tanınıp hürmet edilmeleri için başlarına yeşil sarık sarmaları veya yeşil bir alamet koymaları emr edilmişti. Bu adet, Osmanlı memleketlerinde de aynen kabûl edilmişti.

Bir kısım şerîflere ve bunların evlad ve torunlarına devlet iktidarı da nasîb olmuştur:

Hz. Hasan'ın torunu İdris b. Abdullah, Fas'ta 789-974 m. yılları arasında devam eden İdrîsîler devletini kurmuştur. İdris b. Abdullah'ın soyundan gelen şerîflere İdrîsîler denilir. İdrîsîler önce Abbasî devletine sonra Endülüs Emevî devletine tabi olmuşlar, 40 yıl da Fatımlere bağlı kalarak İdrîsler devletinin hükümdarlığını yapmışlardır. Son melikleri el-Hasan b. Künûn m. 974'e kadar hükümdarlık yapmıştır. Fas şehrini İdrîsler kurmuştur. Endülüs Emevleri Fas'ı İdrîsîler'den alarak devletlerini ortadan kaldırmıştır.

Fas'ta, Hz. Hasan'ın torunu Muhammed en-Nefs ez-Zekiyye neslinden olanlara İdrîsîler'den ayırd etmek için Hasenî denilmiştir. m. 16.asırda Fas'a gelen şerîf Mülay Zidan b. Ahmed'in oğullarından Sa'd b. Ebî Bekir oğulları olan Sa'dler, burada berberî hanedanını devirerek idareyi ele geçirmişler (1555) ve 1664 m. yılına kadar Fas'ın hükümdarları olmuşlar ve Osmanlı İmparatorluğuna da bağlılık göstermişlerdir.

Mekke emirliği hicrî 4. asrın ortalarında (346/952)'de şerîflerin eline geçmiştir. Mekke'de ilk defa emir olan şerîf Musa b. Abdullah'tır. Musa b. Abdullah'ın neslinden gelen şerîflerin sonuncusu Şükr'ün çocuk bırakmadan vefatı üzerine (453/1061), Yemen hükümdarı, şerîflerden Ebû Haşim Muhammed'i 455/1063'de Mekke emirliğine ta'yin etti. Ben Fuleyta denilen Ebû Haşim ailesinden sonra Mekke emirliği 598/1200'de yine şerîflerden Yenbû emiri Ebû Aziz Katade b. İdrîs'in eline geçti. Eyyûbler, Memlûklüler ve Osmanlılar devrinde de Mekke emirliği Katade'nin torunları elinde kalmıştır. Eyyûbiler ve Memlûklüler'den sonra Osmanlılar da kendi hakimiyetleri altında kalmak şartıyla aynı ailenin Mekke emirliklerini tanımışlardır. Katade'nin neslinden gelen şerifler Vehhabîlerin 1343/1924'te Hicaz'ı işgal etmelerine kadar Mekke emirliklerinde kalmışlardır. Birinci Dünya Harbi esnasında Şerîf Hüseyin İngilizlerle anlaşarak isyan edince, emirlik bundan alınarak yerine Şerîf Ali Haydar Paşa vezirlik rütbesiyle Mekke emirliğine ta'yin edilip gönderilmiştir. Ali Haydar Paşa isyan sebebiyle Mekke'ye girememiş, bir müddet Medine-i Münevvere'de kalmış ve nihayet 1917'de İstanbul'a dönmüştür. Bu tarihte de Hicaz Osmanlı idaresinden tamamen çıkmıştır. 8 Mayıs 1919'da hey'et-i vükela kararı ve irade-i seniyye ile Ali Haydar Paşa'nın emirlik unvanı kaldırılmak suretiyle Osmanlı tarihinin dört asırdan fazla süren Mekke emirliği dönemi kapanmıştır.

Muhterem bir zat olan Şerif Ali Haydar Paşa'nın hayatı Türkler arasında geçmiştir. 1935'te Beyrut'ta vefat etmiştir (Bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Mekke-i Mükerreme Emirleri, Ankara 1972, 4, 16, 141-145).

Muhiddin BAĞÇECI

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Serf

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/serf.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.