Seyhülislam

Osmanlılarda ilmiye sınıfının başı ve sadrazamdan sonra devletin ikinci büyük görevlisi.

Şeyhülislam kavramı, İslam aleminde h. IV/m. X. yüzyılda ortaya çıkmışsa da, bu ünvan o dönemde, resmî bir nitelik taşımıyordu. Özellikle meşhur fakihlere ve fetvaları ile şöhret bulan İslam bilginlerine verilen bir "şeref ünvanı" idi. Bu ve benzeri şeref ünvanları zamanla unutulan birer ünvan olarak kalmıştır.

Bunlar İmadu'l-İslam, Fecru'l-İslam, Şeyhü'l-İslam, Duha'l-İslam, Şemsu'l-İslam, Hüccetu'l-İslam, Fahru'l-İslam, Rüknü'l-İslam vs. gibi tabirlerdir. Bunlardan sadece Şeyhülislam tabiri, Osmanlı Devleti'nin sonuna kadar önemli bir müessese olarak devam etti. Çünkü Osmanlılar bu müesseseyi, devletin iki temelinden biri olarak kabul ediyorlardı. Bu bakımdan Şeyhülislamlık müessesesini İlmiye teşkilatının başı olarak kabul ettiler. Şeyhülislam ise bu teşkilatın başında bulunan kimse idi ve fevkalade yetkilerle mücehhezdi. Bu sebepledir ki, devlette önemli işler hakkında onun fetvası alınmadan hiç bir şey yapılamazdı.

Osmanlı Devleti'nin kurulduğu ilk dönemlerde bu kavram bilinmekte, ancak halk arasında sadece tazim ifade edecek şekilde kullanılmaktaydı. Resmî bir ünvan olarak "şeyhülislam"ın ne zaman kullanılmaya başlandığı kesin olarak bilinmemektedir. Fatih Sultan Mehmed'in hazırlattığı kanunnamede, "... ve Şeyhü'l-İslam ulemanın reisidir..." denilmiş ve aynı kanunnamede Müftî Efendi", "Müftî", "Müftiyü'l-Enam" ve "Seyhü'l-İslam" kavramları birbirinin yerine kullanılmıştır (Kanunname-i Al-i Osman (neşreden: M. Arif), Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası ilavesi, İstanbul 1330, s. 10 vd.; M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1983, III, 349).

Osmanlı Devleti'nde şeyhülislamlık makamının ilk kez resmen kime verildiği bilinmemektedir. Devlet örgütü içinde ilk defa II. Murad zamanında, 1444'den sonra şeyhülislamlığa yer verilmiş ve bu makama dönemin ünlü alimlerinden Fahreddin el-Acemî getirilmiştir. Aslında Fahreddin el-Acemî'den önce de değişik kişilere fetva görevi verilmiştir. Şeyh Edebali, Dursun Fakih, Şemseddin Fenarî bunlar arasındadır. Ancak bunlara şeyhülislam ünvanı verilmemiştir. Resmen ilk defa bu ünvan İstanbul'un fethinden sonra Hızır Bey Çelebi'ye verildiyse de, XVI. yüzyılın ortalarına kadar siyasî-idarî sistem ve ilmiye teşkilatının hiyerarşik yapısı içersinde, divan-ı hümayûnun üyesi olan kazaskerlerin yeri şeyhülislamlardan daha üstündü. Şeyhülislamlık makamının öneminin artması ve kazaskerlik mevkiinin üstüne çıkması, Osmanlıların ünlü şeyhülislamları olan Kemalpaşazade ile Ebussuud Efendi'lerin zamanında ve onların sayesinde gerçekleşti. Ebussuud Efendi'den önce, şeyhülislamların yevmiyeleri 200 akçe iken, bu şeyhülislam döneminde ilk defa 500 akçeye yükseltildi. Bostanzade Mehmed Efendi zamanında (öl. 1598) ise şeyhülislamın yevmiyesi 700 akçeye çıkarıldı (Ekrem Kaydu, "Osmanlı Devletinde Şeyhülislamlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı", A.Ü., İslamî İlimler Fakültesi Dergisi, Erzurum 1977, sy. 2, s. 201-209; Davut Dursun, Osmanlı Devletinde Siyaset ve Din, İstanbul 1989, s. 318-320).

982/1574 yılına kadar müderris, mevalî ve müftülerin tertip ve telhisleri konusu vezir-i azamlara ait iken, vezir-i azamların cehaletleri sebebiyle bu iş şeyhüiislamlara bırakıldı. İşte bu tarihten itibaren, kırk akçeden yukarı Hariç ve Dahil müderrislikleriyle orduya tayin edilecek kadılar ve vilayet, sancak ve kaza müftüleri, imam, hatip ve müezzinlerin yanısıra mevlevî şeyhlerinin ve mevalî adı verilen büyük kadıların ve kazaskerlerin atamaları şeyhülislamlara verildi. Kazaskerlere ise, yirmi akçeden kırk akçeye kadar olan müderrisliklerle kaza kadılıklarının tayinleri bırakılmıştı. Yapacağı tayinler konusunda şeyhülislam, mevcut olan kanuna göre, vezir-i azam ile görüşüp, anlaştıktan sonra, tayin edilecek müderris ve mevalînin listesini bir telhis ile vezir-i azama bildirirdi. Onun aracılığıyla da padişahın iradesi alınırdı (İsmail H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1984, s. 179-180).

Başlangıçta kadıaskerlik ve muallim-i sultanî vazifelerine göre ikinci derecede bulunan şeyhülislamlığın, bilhassa İbn-i Kemal (1525-1533) ve Ebu's-Suûd Efendi (1545-1574)'ye geçmesi ile daha bir ehemmiyet kazandığı ve kadıaskerliğin üstünde bir vazife olarak telakki edildiği anlaşılmaktadır. Zira yukarıda belirtilen iki zat, kadıasker olduktan sonra şeyhülislam olmuşlardı. Bu bakımdan bütün ilmî tevcihat şeyhülislamlara verildi. Öyleki bu makam ve mevki, sadrazamlıkla denk bir hale getirildi (Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhisü'l-Beyan fi Kavanin-i Al-i Osman, Bibliothéque National (Paris), Ancien Fonds Trc, nr. 40, vr. 134 a).

XVI. asrın ikinci yarısı içinde saygınlıkları iyice artan şeyhülislamların sadrazamla münasebetleri düzenlenmiş ve ilk kez 992/1584 yılında Vezir-i azam Özdemiroğlu Osman Paşa, padişahın emriyle Şeyhülislam Çivizade Mehmed Efendi'nin ziyaretine gitmiş ve bundan sonra vezir-i azamların şeyhülislamları ziyaret etmeleri kanun olmuştur (Uzunçarşılı, a.g.e., s. 187).

XVI. yüzyılda şeyhülislamların ilmiye teşkilatının en yüksek mevkiinde bulunduklarını gösteren diğer bir husus da, bu makama gelenlerin kazaskerlikten geçmiş olmalarıdır. Osmanlı devletinde bazı eyaletler diğerlerine göre üstün kabul edildiğinden buralarda görev yapan alimlerin payeleri ve yevmiyeleri de farklı oluyordu. Şeyhülislamlık makamına Rumeli kazaskerliği yapmış olanlar atanıyordu. İstanbul kadılığından Anadolu kazaskerliğine, oradan da Rumeli kazaskerliğe geçildiği düşünülürse, bu makamın ilmiye teşkilatının zirvesinde yer aldığı kolayca görülecektir. XVI. asırdan önce kendilerine fetva görevi verilen şeyhülislamların (müftü) kazaskerlikten gelmediği bilinmektedir. Mesela, ilk şeyhülislam olarak gösterilen Fahreddin el-Acemî, Edirne'de müderrislik ve müftülük yapmıştır (Davut Dursun, a.g.e., s. 320).

Şeyhülislamların en önemli görevi, kendisine yöneltilen çeşitli sorular hakkında dinin hükmünü belirten fetvalar vermektir. Şeyhülislama verilen "müftî" adı da fetva veren kişi anlamındadır. Müftünün, kendisine sorulan soruya verdiği fetva, bir hüküm mahiyeti taşımayıp sadece dinî konuya açıklık getirme özelliği taşır. İslam devlet geleneğinde sadece kadı'nın verdiği karar hüküm ifade eder. Bu yönüyle kadı ile müftü arasında bir fark mevcuttur. Kadı, müftünün verdiği fetvalardan yararlanarak hüküm verebilir. Ancak bu, kadının müftüye bağlı olduğu anlamına gelmez (Ebu'l- Ula Mardin, "Fetva", İslam Ansiklopedisi, IV, 583; D. Dursun, a.g.e., s. 325).

Tarihî seyri içinde fetva müessesesi altı dönem halinde ele alınabilir. Bunlar, Hz. Peygamber dönemi, Sahabe dönemi, Hicri ikinci asrın sonuna kadar süren dönem, Hicri ikinci asır ile dördüncü asır arasındaki dönem, Hicri dördüncü asırdan Abbasi yönetiminin yıkılışına kadar olan dönem ve Abbasilerden sonraki dönemdir. Bu sıraya göre, beşinci ve altıncı dönemlerde fetva veren müftüler, kendilerinkinden önce mezhep imamlarının ve onların talebelerinin verdikleri fetvaları taklit etmişlerdir. Son devir içinde yer alan Osmanlı yönetimindeki müftüler de, kendilerinden önceki müftülerin verdikleri fetvaları taklit etmeyi yeterli bulmuşlardır (Osman Öztürk, Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, İstanbul 1973, s.5-6; D. Dursun, a.g.e, s. 325)

Emeviler döneminden başlayarak İslam tarihinde, önemli siyasî ve idarî kararların alınmasında devrin önde gelen bilginlerinden fetva alma geleneği yerleşmiştir. Osmanlılar dönemi de bundan ayrı düşünülemez. Osmanlılar da savaş, barış, önemli kanunnamelerin çıkarılması, siyaseten katl konularında şeyhülislamdan fetva istemişlerdir (Ebu'l-UIa Mardin, a.g.m., IV, 584). Fetva hizmetlerini yürütmek üzere şeyhülislamlık bünyesinde ve taşrada ayrıca müftülere görev verilmiştir. Gerek devlet adamları ve gerekse sıradan halk, dinî ve hukukî problemlerle karşılaştığında müftülere başvurarak fetva almaktan çekinmemişlerdir.

Şeyhülislamın temsil ettiği ilmiye teşkilatının verdiği hizmetler, "dinî ve hukukî danışmanlık", "eğitim ve öğretim", "yargılama ve yönetim" olmak üzere üçe ayrılmıştır. "Dinî ve hukukî danışmanlık" hizmetlerini şeyhülislam ve müftüler, "eğitim ve öğretim" hizmetlerini medreseler ve müderrisler, "yargılama ve yönetim" hizmetlerini ise mahkemeler ve kadılar yerine getirmişlerdir. Şeyhülislamın ilmiye teşkilatının idaresine ilişkin yaptığı işler, medrese müderrislerinin, kadıların ve müftülerin tayin ve terfi işlemlerine nezaret etmektir. Bütün bu işlerin gerçekleştirilmesine yardımcı olmak üzere şeyhülislamlık makamına bağlı geniş bir sekreterler kadrosu bulunmaktaydı (Şükrü Karatepe, Osmanlı Siyasi Kurumları "Klasik Dönem" İstanbul 1989, s. 153).

Şeyhülislamların bir diğer görevi de, 1759 yılında padişah III. Mustafa tarafından başlatılan saraydaki "Huzur Dersleri"ne katılacak "mukarrir" ve "muhatablar"ı seçip saraya göndermekti. Ramazan ayında sarayda yapılan huzur derslerine devrin en seçkin uleması; kimisi mukarrir, yani dersi veren, kimisi de muhatab, yani dinleyen ve soru soran olarak katılıyor, padişahın huzurunda dinî ve ilmî tartışmalar yapıyorlardı (Uzunçarşılı, a.g.e., s. 215-222; D. Dursun, a.g.e., s. 327).

Şeyhülislamlıkla siyasî iktidar arasındaki ilişkilerde dikkati çeken bir husus da, şeyhülislamlığın Osmanlı yönetimindeki gücü ve siyasî olaylarda oynadığı fonksiyonları bakımından en serbest hareket eden, siyasî olaylarda önemli görevler üstlenen, dinî iktidarı temsil etmesinden dolayı da toplumda büyük itibar ve saygınlığı bulunan bir kurum olarak ortaya çıkmasıdır. Verdikleri fetvalar ile bazı padişahların tahttan alınmasında etkili olan şeyhülislamların fetvalarına, hasmane uluslararası ilişkiler sonucu savaşların ilanında da ihtiyaç duyulmuştur. Osmanlı Devleti'nin 1516'da Mısır'a savaş ilan etmesi şeyhülislam Ali Cemali Efendi'nin, 1570'de Venedik'e savaş ilan edilmesi ise Ebu's-Suud Efendinin fetvaları ile gerçekleşmiştir. Öte yandan Osmanlı Devleti'nde birkaç padişah şeyhülislamların verdikleri fetvalar ile hal' edilmişlerdir. III. Selim, Abdülaziz ve II. Abdülhamid bunlar arasında sayılabilir (J.H. Kramers, "Şeyhül-İslam", İslam Ansiklopedisi, XI, 487; D. Dursun, a.g.e., s. 329).

Şeyhülislamlar görevlerinden değişik sebeplerle azl edilirdi. Bu sebepler şöyle sıralanabilir: Vezir-i azamla aralarının iyi olmaması, vezir-i azam aleyhine padişaha bir şikayette bulunmaları, meydana gelen isyan, ihtiyarlık, maiyetinin çevirdiği bazı entrikalar ve buna benzer hadiseler (Uzunçarşılı a.g.e., s. 192).

Şeyhülislamların 1241/1826 yılına ve yeniçeri ocağının kaldırıldığı tarihe kadar, kendilerine mahsus bir daireleri yoktu. Şeyhülislam tayin edilen kişinin oturmakta olduğu konak müsait değilse, uygun bir konağa çıkar ve bunun "selamlık" denen kısmında şeyhülislam dairesi ve müessese çalışanları bulunurdu.

Bu dönemden sonra "Meşîhat Dairesi" gelişmiş ve Süleymaniye Camii arkasındaki eski Yeniçeri ağasının binası bu makama verilmiş; burası "Şeyhü'l-İslam Kapısı" veya "Bab-ı Meşîhat" yahut "Bab-ı Fetva" isimlerini almıştır. İdarî mekanizma, bu binada vücuda getirilmiştir.

1920 yılına kadar çeşitli zamanlarda yapılan reformlarla bu makam olgunlaştırılmışsa da, Ankara'da kurulan T.B.M.M. Osmanlı Saltanatını 1922'de ortadan kaldırınca, "Bab-ı Meşîhat" da tarihe karıştı.

Osmanlı "Meşhat" tarihinde ilk şeyhülislam "İstanbul Müftüsü" ünvanıyla 1424-1425 tarihinde atanan Molla Şemsedddin Fenarî Efendi'dir. Son şeyhülislam Medenî Nuri Efendi (1920-1922) nin 26 Eylül 1922'de istifa etmesiyle 498 yıl süren Osmanlı Meşhat döneminde 129 (veya 131) şeyhülislam gelmiş, bunlar arasında 185 değişme olmuş, 54 kez de aynı kişiler yeniden göreve çağrılmışlardır.

Osmanlı devrinde en uzun "Meşîhat" süresi Kanuni ve Sarı Selim zamanlarının ünlü Şeyhülislamı Ebu's-Suud Efendi'ye ait olup 28 yıl II ay kadar sürmüştür. En kısa süre ise Memikzade Mustafa Efendi'nindir; 13 saat kadar devam etmiştir.

"Meşîhat Makamı"na mükerrer atanmaların sayısı 90'dır. Beş şeyhülislam, dört veya daha fazla Meşhat Makamına gelmişlerdir. Bunlar; Sun'ullah Efendi, Cemaleddin Efendi, Musa Kazem Efendi, Haydarizade İbrahim Efendi ve nihayet Mustafa Sabri Efendi'dir.

Osmanlı meşhat tarihinde tuhaf bir durum da, o makama yükselmiş kimselere "Meşîhat Payesi" verilmesidir. Örneğin, Şeyhülislam Karaçelebizade Abdülaziz Efendi, "Ravzatü'l-Ebrar" isimli eserini yazarak 1649 tarihinde padişah Sultan IV. Mehmed'e sununca kendisine bu paye verilmiştir. Şeyhülislamlığa gelişi ise iki sene sonraya rastlamaktadır.

Hicri 1334 (M.1915) senesinde neşrolunan "İlmiye Salnamesi"nde Meşhat Teşkilatı şöyle gösterilmiştir:

Teşkilatın başkanı: Şeyhülislam. Ona bağlı olarak

1- Fetvahane-i Ali: Fetva Emîni, iki muavin.

2- Fetva Odası: Reîsü'l-Müsevviddın, müvezzi, cevab-ı şifahi memuru, 28 müsevvid.

3- İ'lamat-ı Şeriyye Müdüriyeti: Müdür, 8 mümeyyiz, 9 mümeyyiz muavini, taharri-i mesail memuru; 5 birinci sınıf, 4 ikinci sınıf, 4 üçüncü sınıf müsevvid.

4- Meclis-i Tetkîkat-ı Şeriyye: Bir reis, 7 aza.

5- Meclis-i Tetkîkat-ı Şeriyye kalemi: 2 mümeyyiz; 4 birinci sınıf, 5 ikinci sınıf, 6 üçüncü sınıf katip.

6- Ders vekaleti ve meclis-i mesalih-i talebe: 1 reis, 5 aza,1katip.

7- Ders vekaleti kalemi: 1mümeyyiz; 1 birinci, 1 ikinci, 1 üçüncü, 1 dördüncü sınıf katip.

8- Tetkik-i mesahif ve müellefat-ı şeriye: 1 reis, 6 aza, 2 katip.

9- Meclis-i meşayih: 1reis,1aza, 1 katip.

10- Mektûbî Dairesi: 1 mektupçu, 1 mektupçu muavini, 1 mümeyyiz, 1 maruzat katibi,1 mukabeleci,1müstacele katibi, 1 mühimme katibi, 1 şifre memuru; 3 ikinci, 4 üçüncü sınıf katip.

11- İlmiye muhasebat dairesi: 1 müdür, 1 müdür muavini, 1 mümeyyiz; 2 birinci, 6 ikinci,1üçüncü, 1 dördüncü sınıf katip, 1 mutemet.

12- Emval-i eytam ve Beytülmal müdüriyeti: 1müdür, 1 müdür muavini.

A- Tahrirat kalemi, B- Muhasebe kalemi, C- İdanat (ödünç verme), D- Vezne, E- Beytülmal, F- Tahsil (ve görevlileri).

13- Memurin müdiriyeti: 1 müdür, 1 mümeyyiz; 1 birinci, 2 ikinci 3 üçüncü sınıf katip.

14- Levazım ve maişet kalemi: 1 levazım mümeyyizi, 3 birinci, 3 ikinci 3 üçüncü, 2 dördüncü sınıf katip.

15- Sicill-i ahval müdiriyeti: 1 müdür, 1 mümeyyiz; 2 birinci, 1 ikinci, 6 üçüncü,1dördüncü sınıf katip.

16- Evrak müdiriyeti: 1müdür, 1 muavin, 1 mümeyyiz- 1 birinci, 3 ikinci, 3 üçüncü, 3 dördüncü sınıf katip.

17- İstatistik ve dosya kalemi: 1mümeyyiz, 3 üçüncü sınıf katip.

18- Daire-i Maşîhat tababeti: 1tabib, 1 katip. (M.Z. Pakalın, a.g.e., II. 492)

Şeyhülislamlar içinde müstesna bilginler, sanat ve fikir adamları yetişmiştir. Yahya, Bahaî, Arif Hikmet Efendiler gibi büyük şairler, Es'ad Efendi gibi büyük bestekarlar ve sözlük bilginleri, tarihçiler, hukukçular ve büyük devlet adamları vardır. Şeyhülislamların çoğu eser de vermiştir. Şeyhülislam, beyaz ziblin kürk (ferve-i beyza) giyerdi. Yerlere kadar uzanan bu kürk, yalnız seyhülislama mahsustu. Yazın, beyaz atlas ipekten ve beyaz softan yerlere kadar uzanan cübbe giyerdi (Türk Ansiklopedisi, "Şeyhülislam", XXX, 279).

Mefail HIZLI

Halid ERBOĞA

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Seyhülislam

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/seyhulislam.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.