Velayet

Dost edinmek, yardım etmek, sulta, yetki, işi alıp yürütmek.

İslam hukukunda velayet, reşid bir kişinin şahsî ve malî işlerini gözetip yürütme konusunda çocuk, akıl hastası gibi ehliyet yetersizliği içindeki kişilerin yerini tutmasıdır. "... üzerine hak bulunan kimse sefih, zayıf akıllı olur veya bizzat yazmaya muktedir olamazsa velisi adalet üzere yazsın" (el-Bakara, 2/282) ayetinde veli kelimesi bu anlamda kullanılmıştır.

Ehliyet yetersizliği içindeki kişilere kasır denir. Kasırların iş ve ihtiyaçları ikiye ayrılır. Birincisi evlendirmek, okutmak, tedavi ettirmek, işe verip sanat öğretmek gibi kasırın bizzat şahsı ile ilgili olanlardır. İkincisi de akitler, tasarruflar, muhafaza ve harcama gibi malı nitelikli işlerdir. Birinci türden işlerde kasırı temsile velayet, temsilciye veli; ikinci tür işlerde temsile vesayet, temsilciye vasi denir.

Kasırın babası ve babadan dedesi bulunuyorsa, her iki temsil hakkı da bunlara aittir. Eğer bunlar yoksa, velayet ile vesayet birbirinden ayrılır. velayet hakkı, kasırın binefsihi asabeden olan akrabasına aittir, bunlardan kasıra en yakın olanı velayet hakkına sahiptir. Asabeden kimse yoksa, velayet hakkı ana tarafına intikal eder. Evlilikte velayet hakkı önce hasımlara, sonra ammeye aittir. Küçüklerin evliliğinin geçerli olabilmesi velinin iznine bağlıdır. Bu yetki baba ve dedeye aittir. Ergenlik çağındaki kızların velisiz evlenip evlenemeyeceği hakkında görüş ayrılığı vardır. Ebu Hanife ve İmam Yusuf'a göre ergin kızlar velilerinin izni olmadan evlenebilirler.

İslam hukukçularının büyük çoğunluğuna göre velayet için dört şart vardır. Bunlar hür olmak, akıllı olmak, büluğ çağında bulunmak ve Müslüman olmaktır.

Tasavvufta velayet, mutasavvıfın Allah'ı, Allah'ın mutasavvıfı dost edinmesi. Allah'ı dost edinmesi, yalnız O'na kulluk etmesi ve boyun eğmesi; Allah'ın mutasavvıfı dost edinmesi ise, tüm işlerini yönetmesidir. Velayet kavramı, egemenlik ve yöneticilik anlamındaki velayet kelimesi ile de ifade edilir. Tüm mutasavvıflar, velayetin tasavvufun özünü oluşturduğunu sözbirliği içindedirler. Ancak kavram tasavvuf tarihi boyunca farklı biçimlerde anlaşılmış, yorumlanmıştır.

Kur'an'a göre velayet, Allah'a inanmak, emir ve yasaklarına titiz biçimde uymak demektir. Bir ayette Allah velilerine korku olmadığı, onların üzülmeyecekleri bildirilir (Yunus, 10/62). İzleyen ayette de bu velayetin tanımı yapılır: İnanmak ve muttaki olmak (Yunus, 63). Başka bir ayette de muttaki insanın nitelikleri açıklanır. Buna göre muttaki insan Allah'a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara, peygambere inanan, sevdiği malını yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, kölelere harcayan, namaz kılan, zekat veren, yaptığı anlaşmanın gereklerini yerine getiren, sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabreden müminlerdir (Bakara, 2/177). Bu tanıma göre velayet gerçek anlamdaki tüm mü'minlerin niteliğidir.

Mutasavvıflar, ilk zamanlarda Kur'an-ı Kerım'de tanımladığı velayete yakın bir anlayış içinde bulundukları halde, zamanla yeni yorumlara ulaştılar. Buna göre velayet genel (velayet-i amme) ve özel (velayet-i hassa) olmak üzere ikiye ayrılır. Genel velayet Kur'an'ın tanımladığı velayettir. Bu anlamda her Müslüman Allah'ın velisidir. Özel velayet ise, özel yöntemlerle kendisini arındırarak keşif, ilham ve keramet sahibi olan mutasavvıflara özgüdür. Bu anlamdaki velayet, mutassavvafın beşeri niteliklerini yok ederek kendisini Allah'ın irade ve idaresine bırakmasını dile getirir. Ne var ki, tasavvufa felsefi düşünceyi sokan Muhammed bin Ali Hakim Tirmizî (ö. 898) ile birlikte yeni ve bütünüyle farklı bir velayet anlayışı geliştirilmiş ve bu anlayış tüm mutasavvıflarca benimsenmiştir.

Hakim Tirmizî tarafından geliştirilen velayet anlayışı, egemenlik ve yöneticilik anlamına gelen vilayet kavramına dayanır. Bu anlayışta velayet, Allah'ın kainat üzerindeki yönetim hakkının velilere devri anlamına gelir. Tüm kainat, ilahi iradenin kendilerinde zuhur ettiği veliler tarafından idare edilir. Bu anlayış ricalü'l-gayb adı verilen bir veliler düzeninin kabul edilmesiyle sonuçlanmıştır. Kutubun yönetimindeki bu düzen evtad, nüceba, nükeba, abdal, büdela gibi adlarla anılan veliler hiyerarşisinden oluşur.

Hakim Tirmizî'nin getirdiği velayet anlayışı İbn Arabî ve izleyicilerince geliştirilerek sistemleştirildi. Buna göre velayet Allah'ın mutlak velayeti (velayet-i mutlaka-i ilahiye) ve özel Muhammedî velayet olmak üzere ikiye ayrılır. Allah'ın mutlak velayeti, tüm peygamber ve velilerdeki velayeti toplayan, tüm nesnelerin niteliklerini ve tüm varlıkların sabit gerçekliklerini (ayan-ı sabite) kuşatan bir velayettir. Allah'a özgü bu velayet nedeniyle Allah'ın esmaü'l-hüsnasından (güzel adlar) biri de Veli'dir. Özel Muhammedî velayet ise, tüm ilahî isim ve sıfat(arı toplayan, tüm zorunlu ve mümkün hakikatlerin kaynağı olan mertebeyi oluşturur. Bu mertebeye mişkat-ı hatem-i velayet (velayet mührünün kandili) denir. Son Peygamber'in batını olan bu mertebe, tüm peygamber ve velilerin bilgi kaynağıdır.

Özel Muhammedî velayet ruhi ve suri (biçimsel) yönetimi birleştiren ve birleştirmeyen velayet olarak ikiye ayrılır. Ruhi ve suri tasarrufu (yönetim) birleştiren velayet, kainatın manevi yöneticisi kutub ile dünyevi yönetici olan hükümdarın yönetimini içine alır. Bu da halifelikte birleşen ve halifelikten ayrılan velayet şeklinde ikiye ayrılır. Muhammedî velayetin dört hatemi (mührü) vardır. Ruhi ve suri tasarrufu birleştiren velayetin mührü Ali bin Ebu Talib'tir. Buna hatem-i kebir denir. Ruhi ve suri tasarrufu birleştiren velayetin ikinci mührü de kıyamet öncesinde ortaya çıkacak olan Mehdi'dir. Velilikle sultanlığı birleştirecek son veli olacak Mehdi'ye hatem-i sağir de denir. Ruhi ve suri tasarrufu birleştirmekle birlikte yalnız ruhi tasarruf yetkisine sahip olan velayetin hatemi Muhyiddin İbn Arabî'dir. Buna hatem-i asgar da denir. Genel velayetin kendisiyle sona ereceği son hatem ise yine kıyametten önce gökten inecek olan Hz. İsa'dır. Hz. Isa ile birlikte zaman sona erecek ve kıyamet kopacaktır.

İbn Arabî çizgisi dışında bir tasavvuf anlayışını sistemleştiren İmam Rabbanî'ye göre velayet-i suğra, velayet-i kübra ve velayet-i ulya adlarını taşıyan üç tür velayet vardır. Velayet-i evliya da denilen velayet-i suğra, ermişlerin veliliği demektir. Bu velayette ilahî fiillerin tecellilerinden, isim ve sıfatların gölgelerinde seyir sözkonusudur. Velayet-i enbiya da denilen velayet-i kübra, ilahî isimler, sıfatlar ve zatî şuun dairesindeki seyirdir. Velayet-i ulya, meleklerin taayyün ilkeleridir.

Ahmet ÖZALP

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Velayet

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/velayet.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.