Ibaha

ıbaha

Helal kılmak, mübah kılmak, serbest bırakmak, hazr'ın, yani sakıncalı ve mahzurlu oluşun zıddı. Sevap veya cezayı gerektirmeksizin, şer'an yapılması veya terki, mükellefin serbest iradesine bırakılan şeyler (İbnü'l Manzûr, Lisanü'l-Arab, "İbaha" mad.; el-Amidî, il-İhkam, I, 63; el-Cürcanî, et-Ta'rifat, s. 2). İbaha hazr'ın karşıtı bir anlamda kullanılınca; farz, vacip ve mendubu da kapsamına alır. Hanefîler bu terimi bazan, "İstihsan" veya"kitabü'z-Zühd ve'l-vera", diğer mezhebler ise "yiyecek, içecek, kaplar, fıtrî hasletler" gibi başlıklar altında incelemişlerdir. Çünkü bir şeyin mübah veya sakıncalı olması daha çok yeme, içme, giyim, kullanma, süslenme, cinsel temas, bakma, dokunma, eğlence ve alış-veriş alanlarında söz konusu olur.

İbaha teriminin; cevaz, helal olmak, sahih olmak, muhayyer olmak ve affetmek gibi terimlerle ilgisi vardır. Caiz; bazı usulcülere göre beş anlamda kullanılır: Mübah, şer'an veya aklen mümkün olan şey, kendisinden iki durum eşit olan şey ve hükmü şüpheli şey. Eşeğin artığının hükmü gibi. Bazı bilginlere göre caiz mübahtan daha geneldir. Bazıları da bunu yalnız mübaha hasrederler ve onun eş anlamlısı sayarlar (el-Mevsu'atü'l Fıkhıyye, "ibaha" mad.). Diğer yandan fakihler cevazı haramın karşıtı olarak kullanırlar. Bu, mekrûha da şamil olur.

Helal şer'an mübahtan daha geneldir. Çünkü helal, haramın karşıtı olarak kullanılır. Kur'an ve Sünnette bu anlamdadır. "Allah alış-verişi helal, ribayı (faiz) ise haram kılmıştır" (el-Bakara, 2/275)."Ey Nebî (s.a.s) Allah'ın sana helal kıldığı şeylerin niçin haram kılıyorsun ? " (et-Tahrîm, 66/1). Hz. Peygamber (s.a.s) şöyle buyurmuştur: "Bana gelince, vallahi ben haramı helal, helalı haram kılamam" (Müslim, Fedailu's Sahabe, 95; Ebû Davud, Nikah, 12; Darimî, Mukaddeme, 19; Ahmed b. Hanbel, III, 12). Helal, haram karşıtı olunca İslam hukukçularının çoğunluğuna göre, haramın dışında kalan mübah, mendub, vacib ve mutlak olarak mekrûh kapsamına alır. Ebû Hanîfe'ye göre tenzîhen mekrûhu da içine alır. Bu duruma göre, bazen helal ve mekrûh bir arada bulunabilir. Boşama gibi. Çünkü boşama helal olmakla birlikte Allah'ın sevmediği bir tasarruftur.

Sahîh ve mübah, bazan aynı anlamı ifade eder. Ancak bir şeyin veya akdin sahih olması temelde yararlanmanın helal olduğu anlamına gelir. Mübah fiil, bazen sahih fiille bir arada bulunur. Mesela, Ramazan ayı dışındaki bir günde oruç tutmak mübahtır. Yani kişi şer'an buna izinli olup, rükün ve şartlarına uyunca oruç sahih olur. Bazen,de fiil temelde mübah olmakla birlikte, şartlarındaki bir eksiklik yüzünden sahih olmaz. Fasit akitler gibi. Bazan da fiil sahih olur, fakat mübah olmaz. Gasbedilmiş bir elbiseyle namaz kılmak gibi.

Bir şeyi mübah kılmak, bazen sevap veya ceza gerekmeksizin bir şeyi yapmak veya terk etmek arasında kişinin muhayyer bırakılmasıdır. Bu, vaciplerle ilgili olabilir. Yemin keffareti olarak: on yoksulu doyurmak veya giydirmek yahut bir köleyi hürriyetine kavuşturmak yeterlidir. Üçüncü birden terketmek caiz olmaz (el-Maide, 4/89).

Affın mübah anlamında kullanıldığı da olur. Hadîste şöyle buyurulur: "Şüphesiz Allah bir takım farzlar emretmiştir. Bunları zayi etmeyiniz. Bir takım cezalar koymuştur; bu sınırları aşmayınız. Haramlar koymuştur; bunları işlemeyiniz. Unutmadığı halde sırf size acıdığı için bir takım şeyleri de affetmiş yani mübah olarak bırakmıştır; bunları da araştırmayınız" (Darakutnî, Sünnen, IV, 297, 298). Bu son hükme ayette de işaret edilmiştir (el-Maide, 4/101).

Mübah kılma ya Allah veya Rasûlü yahut da kul tarafından söz konusu olur. Darda kalanın haram bir şeyi yemesi veya içkiyi içmesi gibi. Kul da hibe veya ariyet verme yoluyla bir malını başkasına mübah kılabilir. Bir şeyin mübah oluşu ayet, hadis, örf veya maslahat (kamu yararına) delilleriyle bilinir.

"Şüphesiz O, size murdar eti, kanı, domuz etini, Allah'tan başkası anılarak kesilen hayvanı haram kılmıştır. Fakat darda kalana, aşırı gitmemek ve haddi aşmamak şartıyla günah yoktur" (el-Bakara, 2/173). Ayette, günahın olmadığının bildirilmesi mübahlık anlamındadır. Bazen de ayette helal olduğu açıkça belirtilir. "Bu gün, size temiz olan şeyler helal kılındı. Kendilerine kitap verilenlerin yemeği size helal, sizin yemeğiniz de onlara helaldir" (el-Maide, 4/5). "Ey insanlar! Yeryüzünde bulunan helal ve temiz şeylerden yeyin" (el-Bakara, 2/168).

Hadiste şöyle buyurulur: "Yeyiniz, içiniz, yoksullara yardım ediniz. İsrafa düşmeden, kibir ve böbürlenme olmaksızın giyininiz. Şüphesiz Allah, kulunun üzerinde nimetlerinin eserini görmeyi sever" (Buharî, Libas, 1 ; 'Nesaî Zekat, 66; İbn Mace, Libas, 23, Ahmed b. Hanbel, II, 181, 182).

İslam'da ihtiyaçla sınırlı olarak kullanılan bazı ruhsatlar da mübahlık ifade eder. Yolcunun Ramazan günü oruç tutmaması (el-Bakara, 2/ 184) ve mestler üzerine meshetmek gibi.

Örf; yapıla yapıla insan ruh ve aklının benimsediği ve selîm tabiatın hoş gördüğü davranış olup, başka bir delil bulunmayınca bununla da sabit olabilir. Ücreti belirlemeksizin ayakkabı boyamak gibi.

Bir şeyi mübah kılma, Allah ve Rasûlü tarafından ya mülk edinme, yada tüketme yahut da yararlanma tarzlarında olur. Mübah mal; temelde Allah'ın herhangi bir kimseye tahsis etmeksizin insanların normal olarak yararlanması için yarattığı her şeydir. Her insanın bunları mülk edinme hakkı vardır. Hayvan, bitki veya cemadat gibi. Hadiste şöyle buyurulur: "Herhangi bir müslümanın daha önce elde etmediği bir şeyi, önce elde eden ona malik olur" (Azîm, Abadî, Avnü'l-Ma'bûd, Daru'l-Arabî, III, 142). Bu, fiilî istilayı ifade eder. Su, ot, ateş, ölü ve sahipsiz araziler, yerde gömülü hazineler, madenler ve kırda dolaşan yabanî hayvanlar mübah mallar arasında sayılabilir.

Allah ve Rasûlünün yararlanma için mübah kıldığı şeyler ise, toplum tarafından ortaklaşa kullanılan mallardır. Mescidler, yollar gibi.

Bir kimsenin kendi mülkünü başkasına mübah kılması da, ya tüketim ya da yararlanma amacıyla olur. Misafire yemek ikram etmek, hayvana veya araca ücretsiz binmeye izin vermek gibi.

Eşyada asıl olan mübah olmaktır. "O, yeryüzünde olan şeylerin hepsini sizin için yaratandır" (el-Bakara, 2/29). "Semalarda ve yeryüzünde olan şeylerin hepsini 0, sizin emriniz altına verdi" (el-Casiye, 45/13). Bu ayetler, özel bir hüküm bulunmadıkça, Allah'ın yarattığı her şeyin aslının mübah olduğuna delalet eder (el-Amidî, el-İhkam, I, 176).

Bir şeyin mübah olduğu sabit olunca günah ve güçlük kalkar. Bu şeyi mülk edinme veya kendisinden yararlanma imkanı doğar. Bir maldan yararlanmanın mübah oluşu, kişiye onu tahrip ve zarar verme hakkı vermez. Aksi halde tazmin yükümlülüğü doğabilir. Darda kalanın, başkasının yiyeceğini izinsiz olarak almasının, bu yiyeceğin kıymetini tazmin etmesine engel olmaması gibi. Çünkü Allah, herkese kendi mülkü üzerinde bir hak vermiştir. Bu mülk, onun rızası dışında başkasına geçmez. Hakkını düşürmedikçe bundan ibaha geçerli olmaz (el-Karafî, el-Furûk, 1, 195).

Allah bir şeyi mübah kılınca, bu artık O'nun cihetinden sona ermez. Çünkü O, diri ve bakidir. Vahiy kesilmiştir. Muhammed aleyhisselamdan sonra vahiy yoktur. Ancak ruhsatlarda olduğu gibi sebeplerin sona ermesiyle ibaha da sona erebilir. Ramazanda gündüz yolculuk olunca, oruç tutmama ruhsatının mübahlığı da ortaya çıkar. Yolculuk bitince bu ruhsat da biter.

İnsanların bir şeyi mübah kılması ise şu durumlarda sona erer: Mübah kılma süreyle sınırlı ise, sürenin bitmesi.

Müslümanlar kendi aralarında belirledikleri şartlara uyarlar. İzin verenin izninden vazgeçmesi mübahlığı sona erdirir. Çünkü mübah kılma bir teberrudur.

Teberrudan vazgeçmek mümkündür. İzin verenin veya yararlanma için izin verilenin ölümü de mübah kılmayı sona erdirir. Çünkü bu konudaki tasarruflar özel olarak şart koşulmadıkça mirasçılara geçmez (es-Suyûtî, el-Eşbah ve'n-Nezair, s. 223; el-Mevsuatu'l-Fıkhiyye, s. 132 vd.; ez-Zuhaylî, el-Fıkhu'l-İslami ve Edilletuh, III, 505 vd.).

Hamdi DÖNDÜREN

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Ibaha

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/ibaha.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.