Ihraz

ıhraz

Erişmek, kazanmak. elde etmek, malik olmak, istila etmek. İslam hukuku terimi olarak; menkul veya gayri menkulü mülk edinme yollarından birisi.

İslam hukukuna göre, insan tabiatının meylettiği ve ihtiyaç zamanı için biriktirilen şeye "mal" denir. Menkul ve gayri menkul olmak üzere ikiye ayrılır (bk. Mecelle mad. 126). Yenilmesi, içilmesi veya kullanılması meşru olan ve mülk edinilmiş bulunan mala "mütekavvim", bu niteliklere sahip olmayan mallara ise "gayr-i mütekavvim" adı verilir. Bir kimsenin mülkü olan buğday, arpa, sığır, koyun ve gayri menkul mallar mütekavvim, şarap, domuz, denizdeki balık, havadaki kuş ve kimsenin mülkü olmayan ağaç, ot ve mer'alar gayr-i mütekavvim sayılır (bk. İbn Nüceym, el-Bahru'r-Raik, Kahire 1333, V, 277; Muhammed Ebû Zehra, el-Mülkiyye ve Nazariyyetü'l-Akd fî'ş-Şerîati'l İslamiyye, Mısır 1939, s. 45).

Mecelle, mütekavvim malı; yararlanılması (intifa) mübah olmak ve mülk edinilmiş (ihraz edilmiş-muhrez) bulunmak üzere iki temele dayandırır. Bunlardan birincisi şer'î, ihraz ise şekli bakımından örfi bir unsurdur (bk. Mecelle mad. 127: Taftazanî, Telvîh, İstanbul 1310, II, 325).

Mübah bir malı meşrû ve helal yolla ele geçirme yöntemi olan "ihraz", kişiye o mal üzerinde tasarruf hakkı sağlar. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Elinde mevcut olmayan şeyi satmak caiz değildir" (bk. Buharî, Büyû', 55; Ebû Davud, Talak, 7; Tirmizi, Büyû: 19; Nesaî, Büyû', 60, 72). Hanefi hukukçusu es-Serahsî (ö. 490/1097) bu hadis hakkında şöyle der: Hadiste geçen, "elinde mevcut olmayan" ifadesinden "mülkiyetinde olmayan şey" kastedildiği konusunda görüş birliği (icma) vardır. Çünkü, bir kimsenin mülkiyetinde olan bir şeyi, akit sırasında yanında bulunmasa da, müşteri onu daha önce görmüşse, satması ittifakla caizdir. Fakat mülkiyetinde olmayan şeyi elinde ve yanında mevcut olsa da satamaz. Bu duruma göre, mal ancak ihraz ile mütekavvim olur. İslam'da ihraz edilmemiş bir malın satımı yasaklanmıştır. Bu kuraldan, para peşin mal veresiye akdi olan selem*, mislî (standard) mallarla sınırlı olmak üzere istisna edilmiş ve hadisle meşru kılınmıştır (bk. es-Serahsî, el-Mebsût, Beyrut 1331, XI, 53, 118-119, 125).

İslam'ın çıkışı sırasında, mübah suyun kaba alınması, av hayvanının yakalanması ve sahipsiz gayr-i menkulün işgal edilerek ihyası gibi mülk edinme yolunu ifade eden "ihraz" terimi yerine, daha sonra "mülkiyet" terimi geçmiş, bu terim şahısla mal arasındaki "mülkiyet ilişkisi"ni ifade eder olmuştur (Fahri Demir, İslam Hukukunda Mülkiyet ve Servet Dağılımı, y.y. 1981, s. 97-99).

el-Kasanî (ö. 587/1191) mülkiyeti şöyle tarif eder: "Tasarrufa konu olan şey üzerinde, sırf sahibine ait olmak üzere tasarruf yetki ve iktidarına mülkiyet denir" (el-Kasanî, Bedayiu's Sanayi , Beyrut 1394/1974, VII, 128).

Mülkiyet tam ve eksik olmak üzere ikiye ayrılır. Bir mal üzerinde kuru mülkiyet (rakabe) ve yararlanma (intifa) hakkı birlikte bulunuyorsa, buna "tam mülkiyet" denir. Bir şeyin yalnız kendisi üzerindeki kuru mülkiyet veya yalnız yararlanma (intifa) hakkı veren mülkiyet "eksik mülkiyet" adını alır. Yararlanma hakkı şahsa bağlı ise buna "intifa hakkı" gayr-i menkule bağlı ise "irtifak hakkı:" adı yerilir (bk. intifa ve irtifak hakkı mad.).

İslam hukukunda mülkiyetin kaynak veya sebepleri dörttür. Mübah malı işgal, akit, halefiyyet (hukuki halef) ve mülkten doğan ziyadeler. Beşerî hukuk, buna "zaman aşımı yoluyla iktisab" da ilave eder. Bu, mülk edinme yollarını kısaca açıklayacağız.

1. İşgal,

Roma hukukundan beri bilinen ve günümüz beşerî hukuklarında mülkiyetin kaynağını teşkil eden, en önemli mülk edinme yolu sahipsiz malı ilk işgaldir. İslam hukukuna göre, sahipsiz menkullerde işgal (ihraz, ilk ele geçirme), mülkiyetin sebebi olarak yelerli iken, gayri menkullerde buna ihya şartı da eklenmiştir. İhya; arazinin sınırları belirlenip, işlenebilir duruma getirilmesidir. İşgalin mübah ve sahipsiz bir mal üzerinde olması gerekir. Mübah mal; bir kimsenin mülkü olmayan ve mülk edinilmesinde şer'î bir engel bulunmayan maldır. Kaynaktaki su, kırlardaki ot, ağaç, kara ve deniz av hayvanları ve sahipsiz gayri menkuller gibi.

Mübah malın mülk edinilebilmesi için iki şart gereklidir.

a) Mübah mala başkalarından önce el koymak. Hz. Peygamber (s.a.s) şöyle buyurmuştur: "Henüz hiç kimsenin el koymadığı bir şeyi kim ilk önce ele geçirirse, o şey o kimsenin olur" (Ebû Davud, İmare, 36). Bu hadisi nakleden Esmer b. Müderris'in belirttiğine göre, Hz. Peygamber, zilyedlikte önceliğe dikkati çekince, ashab-ı kiram, ziraat yapmak istedikleri toprak parçalarını adımlayıp işaretlemeye başladılar.

b) Mülk edinme kastının bulunması. Bir kimse kendiliğinden tasarruf alanına giren şeye malik olamaz. Araziye kendiliğinden giren av hayvanlarının, arazi sahibinin mülkü sayılmaması gibi.

Mübah malları ele geçirme dört şekilde olabilir.

a) Ölü araziyi ihya. Sahipsiz ölü araziyi ihya; ya zeminini temizlemekle, ya su ulaştırmakla yahut taslarını ayıklayıp ekip biçilecek hale getirmekle gerçekleşir. Osmanlı Devleti uygulamasında bir arazinin ölü (mevat) sayılması için; kimsenin mülkü olmaması, kasaba veya köyün mera veya bataklığı bulunmaması ve kasaba veya köyden uzak olması şart koşulmuştur. Bu uzaklık kasaba veya köyün kenarından yüksek sesli birisi bağırınca, sesin ulaşacağı son noktaya kadardır (bk. Mecelle mad. 1270).

Arazi ihyasının mülk ifade etmesi hadislerle sabittir. Hz. Peygamber (s.a.s) şöyle buyurmuştur: "Kim ölü bir toprağı ihya ederse, o toprak onundur. Ancak haksız dökülen ter için bir hak yoktur" (Buharî, Hars, 15; Ebû Davud, İmare, 37-39; Tirmizi, Ahkam, 38; İmam Malik, Muvatta' Akdiye, 26, 27; Darimî, Büyû', 65; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 303; Yahya b. Adem, kitabü'l-Harac, No: 268, 274).

İmam Ebû Hanîfe ve İmam Malik'e göre, arazi ihyasında, hakimden izin alma şartı yoktur. Diğer İslam hukukçularına göre ise, ihya hakim izniyle olursa hukukî sonuç meydana getirir. Ancak Hz. Ömer halîfeliği sırasında, bir araziyi çevirip yıllarca ekip biçmeyenleri görünce şöyle demiştir: "Ölü araziyi kim ihya ederse onun olur. Araziyi çeviren üç yıl, ihya etmeden bekletmişse, bundan sonra o arazi üzerinde hakkı kalmaz" (Ebû Yûsuf, Kitabü'l-Harac, Kahire 1396, s.71). Ebû Yûsuf, üç yıllık hak düşürücü zaman aşımıyla ilgili olarak imam Leys'in Tavus'tan naklettiği bir hadisi zikreder (Ebû Yûsuf, a.g.e, s. 70).

b) Avlanmak. Başkasının mülkü olmayan bir hayvana el koymak demektir. Bu, ya sahipsiz hayvanı fiilen tutmakla, yahut kuş ve balık gibi hayvanı kaçamayacak şekilde tuzağa düşürmekle gerçekleşir. Av, hac veya umre için ihramlı olmamak veya av hayvanı Mekke veya Medine hareminde bulunmamak şartıyla insan için helaldir (bk. el-Maide, 5/4, 96). Av mülkiyet sebebidir. Ancak hükmî el koymada, av hayvanını mülk edinme kastı şarttır. Buna göre, mesela, kuruması veya onarılması için bırakıları bir tuzağa düşen hayvan, ona ilk el koyana ait olur. Çünkü tuzak sahibinin amacı mülk edinmek değildir.

c) Mübah ot ve ağaçları ihraz. Kırlarda kendiliğinden biten otlarla, ormanlardaki ağaçlar zilyedlikle mülk edinilebilir. Dört mezhebin ağırlıklı görüşüne göre sahipli arazilerde kendiliğinden biten otlardan herkesin alma ve hayvanını otlatma hakkı vardır. Arazi sahibi çıkan otları özel koruma altına almadıkça onları bundan alıkoyamaz. Zira Hz. Peygamber şöyle buyurur: "insanlar üç şeyde ortaktırlar. Su, ot ve ateş" (Ebû Davud; Büyû 60; İbn Mace, Ruhûn, 16; Ahmed b. Hanbel, V, 364). Ancak bu hadiste belirtilen, mülkiyet ortaklığı değil, ibaha ortaklığıdır. Bir şeyin mübahlığı ise; o malı edinme ve ondan yararlanma hakkının birden çok kimseye ait olmasıdır (bk. es-Serahsî, el-Mebsût, XXIII, 161; el-Kasanî, Bedayiu's-Sanayi VI, 193 vd.; Mecelle mad. 1234-1307). Meralarda özel kişilerin koru ve otlak çevirme hakları yoktur. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Allah ve Resulunden başka kimsenin "hima (otlak çevirme)" hakkı yoktur" (Buharî, Cihad, 146; Ebû Davud, İmare, 39). Bu duruma göre, meraları otlak olarak, yalnız İslam Devleti askerî atları, zekat hayvanları vb. amaçlar için çevirebilir. Nitekim Hz. Peygamber'in, Medine civarındaki "Naki" denilen yeri, Hz. Ömer'in de "Şerîf" veya "Şeref" ve "Rebze" adı verilen yerleri, bu amaçla otlak olarak çevirttiği (kamulaştırdığı) bilinmektedir (Ebû Davud, İmare, 39; H.No: 3084; Buharı, Şirb, 11).

Sahipsiz araziye, dağ ve ormanlardaki ağaçlara ilk el koyan bunlara malik olur. Ancak Devlet, ağaçların kesilmesini engellemek için, toplum yararını gözeterek bu konuda sınırlamalar getirebilir. Diğer yandan ağaçlar, sahipli bir arazide bulunursa, mübah mülk olmaktan çıkar ve arazi sahibine ait bulunur. Artık onun izni olmadıkça, başkası oradan kesim yapamaz. Çünkü bir araziye mücerred mübah otları yetiştirmek için sahip olunmazken, çam, meşe, kavak vb. ağaçlar yetiştirmek amacıyla sahip olunur (ez-Zühaylî, el-Fıkhu'l-İslamî ve Edilletuhû, Dımaşk 1404/1984, V, 505).

d) Maden ve yer altından çıkarılan hazineyi mülk edinme. Toprağın derinliklerinde tabii olarak bulunan altın, gümüş, bakır, demir, kurşun vb. maddelere "maden", ister İslamî devirde isterse cahiliyye devrinde olsun insanların yer altına gömdüğü değerli şeylere ise "hazîne (kenz)" denir. Hanefilere göre "rikaz" her iki cinsi kapsamına alır ve; "Rikazda beşte bir zekat vardır" (Buharî, Müsakat, 3; Zekat, 66: Ebû Davud, İmare, 40; Diyat, 27; Müslim, Hudûd, 45, 46). hadisine göre, beşte bir zekata tabi bulunur.

Hanefîlere göre, bir araziye sahip olan kimse, bu araziden çıkacak madenlere de malik olur. Çünkü bir araziye bütün cüzleriyle malik bulunur. Arazi şahsa aitse, maden onun mülkü, devlete aitse, devletin mülkü olur. Arazi sahipsizse, bu takdirde bulana ait olur. Çünkü bu durumda araziye tabi olarak, o da mübah olur.

Malikilerin meşhur görüşüne göre, bütün maden çeşitleri Devletin mülkiyeti altında olup, şahıs mülkiyetine konu olmazlar. Madene, el geçirme veya arazinin mülkiyetine sahip olma yoluyla malik olunmaz. İslam Devleti madenler üzerinde toplum maslahatının gerektirdiği şekilde tasarrufta bulunur. Çünkü arazi İslamî fetihle mülk edinilir hale gelmiştir (ez-Zühaylî, a.g.e, V, 506-508).

2. Akitler:

Mülk edinme yollarından birisi de, mülkiyetin el değiştirmesini sağlayan akitlerdir. Günlük hayatta en çok rastlanan satım, hibe ve vasiyet bunlar arasında sayılabilir. Bazen borçlunun veya karaborsacının malının Devlet gücü aracılığı ile satılması halinde görüldüğü gibi satış cebrî olur. Burada alıcı, yetkili makamın iradesiyle mala malik olur. Bazen de şuf'a veya istimlakte olduğu gibi, malın mülkiyeti kişiden zorla alınır, şuf'a hakkı sahibine veya istimlakte toplum yararına devredilir. Bu duruma göre, mülkiyete sebep olan akit ya rızaya dayanır, ya da mülk sahibine temlîk zorla kabul ettirilir.

3. Halefiyyet:

Bir kimsenin, başka birisinin veya bir şeyin başka bir şeyin yerine halef olması da mülk edinme yollarındandır. Miras* ve tazminat gibi. Mirasçılık cebri mülk edinme yoludur. Çünkü mirasçı, miras bırakanın geride bıraktığı mirasa İslami hükümler uyarınca kendiliğinden, malik olur. Mirasçılar arasında ortak mülk olan mirasın paylaşılması daha sonra olabilir (bk. en-Nisa, 4/7, 11, 12, 176; el-İnfal, 8/75). Tazminat; bir şahsın canına, malına veya beden bütünlüğüne verilen zararın maddî bir bedelle karşılanmasıdır. Mal teleflerinde misi malın misli ile, kıyemî malın kıymetiyle tazmini, bedene verilen zararlarda ise; diyet, arş ve hukûmetü'l-adı gibi ödentiler tazminata örnek verilebilir.

4. Mülk edinilmiş bir malda meydana gelen ziyadeler:

Sahipli malda meydana gelen yavru, meyve, yün ve süt gibi ziyadeler, asıl malın sahibine ait olur. Çünkü asl'ın maliki, fer'in de malikidir.

Hanbelîler dışında çoğunluk İslam hukukçularına göre, bir kimse gasbettiği araziye ekin ekse, bu ekinlere malik olur. Çünkü bunlar, onun tohumunun nemasıdır. Tohum da onun mülküdür. Ancak, kendisinin arazi sahibine, arazi kirasını ve ziraat yapmaktan dolayı araziye verdiği zararı ödemesi gerekir. Hanbelîlere göre ise, burada çıkan ürün, arazi sahibine ait olur. Dayandığı delil şu hadistir: "Bir kimse, izni olmaksızın başkasının arazisini ekse, bu kimse üründen hiçbir şey alamaz. Ancak arazi sahibinden yaptığı masrafları alabilir" (Ahmed b. Hanbel, III, 465, IV, 141; Ebû Davud, Büyû, 32; Tirmizi, Ahkam, 29; İbn Mace, Ruhun, 13).

Gasp, hırsızlık ve zimmete mal geçirme meşrû mülk edinme yollarından değildir. Buna İslam'ın yasakladığı faiz, kumar ve İslam toplumunda yapılacak karaborsacılık vb. yollarla mülk edinmeyi de ilave edebiliriz.

Hamdi DÖNDÜREN

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Ihraz

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/ihraz.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.