Istımval

ıstımval

Mal edinmek, malı arttırmak. Devletin özel kişi veya kuruluşlara ait malı kamulaştırma (istimlak) yollarından birisi. Bir hukuk terimi olarak; devlete olağanüstü hallerde bazı menkullerin mülkiyetini veya kullanma yahut yararlanma hakkını, gayrimenkullerin de kullanma ve yararlanma hakkını, haklı bir tazminat karşılığında kazandıran bir işlemi ifade eder. El konuları mal, olağanüstü hal sona erince sahibine geri verileceği için muamele bir yönüyle "ariyet"e benzer.

İstimlak, yalnız gayrimenkuller için söz konusu olduğu ve bunların mülkiyetinin Devlete geçmesini kapsadığı halde, istimval (rekizasyon) sadece menkullere ve bunların mülkiyetine veya sadece kullanma ve yararlanma hakkına ilişkindir. İstimalin amacı; bir ülkede savaş zamanında veya fevkalade hallerde ordunun ihtiyacı için bazı gıda maddelerine veya eşyaya yahut askerin yerleştirilmesi için bir kısım gayri menkullere geçici olarak el koymak, bunların kullanım ve yararlanma hakkına sahip olmaktır. Yine bazı fevkalade ihtiyaçları karşılamak üzere bir fabrikanın geçici olarak işgal edilmesi yoluyla kullanma ve yararlanma hakkının elde edilmesi de istimvalden ibarettir. İslam hukukunda, istimval benzeri uygulamayı Mekke'nin fethinden sonra Huneyn Gazvesi sırasında (8/630) görmekteyiz. Hz. Peygamber Mekke fethi için Medine'de yola çıkınca Havazin ve Sakîf kabileleri, saldırının kendilerine yapılacağını sanarak savaş hazırlıklarına başladılar. Mekke'nin fethinden sonra da bunu sürdürdüler. Hz. Peygamber Abdullah b. Ebî Hadred vasıtasıyla düşmanın faaliyetleri hakkında bilgi topladı. Savaşa karar verince silah ihtiyacı gözden geçirildi. Henüz müşrik olan Safvan İbn Ümeyye'nin elinde zırh ve silahların bulunduğu Resulullah (s.a.s)'a haber verildi. Hz. Peygamber Safvan'a; "Ey Ebû Ümeyye! Yarın gidip düşmanımızla karşılaşacağız. Şu silahlarını bize ver" buyurdu. Safvan; "Ya Muhammed! Zorla (gasp) almak, geri vermemek üzere mi istiyorsun?" diye sordu. Hz. Peygamber; "Hayır, sana teslim edinceye kadar bizde emanet olarak kalmak, kırılan ve yitirilenleri tazmin etmek üzere istiyoruz" buyurdu. Safvan; "Öyle ise bunda bir sakınca yok" dedi. Yüz tane zırhla, onlara yetecek kadar silah verdi. Ayrıca Safvan bu zırh ve silahları, Hz. Peygamber'in isteği üzerine Evtas'a kadar kendi devesiyle taşımayı üstlendi (Ebû Davud, Büyû', 88; Ahmed b. Hanbel, Müsned III, 104; V, 465; Zeylaî, Nasbu'r-Rayeli Ehadisi'l Hidaye; eş-Şevkanî, Neylü'l-Evtar, Mısır t.y., V, 299; Vakidî, Meğazî, Kahire 1965, III, 89; İbn Hişam, Sîre, Beyrut 1391/1971, IV, 83; Taberi, Tarih, Mısır 1326, III, 127; İbnü'l Esîr, Beyrut 1385/1965, II, 262).

Hz. Peygamber bu savaş için, amcasının oğlu Nevfel b. el-Haris'ten de üçbin tane mızrak almıştı (Vakıdî, a.g.e., III, 890).

Hanefilere göre, ariyet eşya, ariyet alanın elinde kullansın veya kullanmasın, emanet hükümlerine tabidir. Karşıt, normalin dışında kullanım veya, kusur bulunmadıkça, telef halinde tazmin edilmesi gerekmez. Çünkü bu taktirde ariyet alan bakımından tazmini gerektiren bir sebep bulunmamış olur. Vedîa ve kira akdinde olduğu gibi burada da tazmin gerekmez (es-Serahsı, el-Mebsût, t.y., XI, 135: el-Kasanî, Bedayiu's-Sanayi', Beyrut 1328/1910, Vl, 117; İbnü'l-Hümam, Fethu'l-Kadîr, Kahire, t.y. VII, 103; el-Meydanî, el-Lübab, İstanbul t.y. II, 202).

Ariyet alanın, ariyet eşyayı kendi malı gibi koruması gerekir. Bu, mal sahibinin iyiliğine karşılık bir iyiliktir. Kur'an'da şöyle buyurulur: "İyiliğin karşılığı ancak iyiliktir" (er-Rahman, 55/60).

Malikîlere göre, elbise, mücevherat gibi saklanması mümkün olan şeylerin kaybolması halinde, ariyet alan bunları tazmin eder. Hayvan ve gayrimenkul gibi saklanamayan şeylerin telefinde ise tazminat gerekmez. Dayandıkları delil Safvan b. Ümeyye hadisi ile, "hıyanet etmedikçe, ariyet alanın tazmin sorumluluğu bulunmadığını bildiren" hadistir. Bu hadislerden ilki, saklanabilen ikincisi ise saklanamayan mal çeşidiyle ilişkili görülmüştür. (ez-zühaylî, el-Fıkhu'l-İslamî ve Edilletüh, Dımaşk 1405/1985, V, 66).

Şafiîlerin sağlam görüşüne göre, ariyet alan, eşyayı izin sınırını aşarak kullanır ve bu sırada telef olursa, telef olduğu gündeki kıymetini tazmin eder. Ancak İslam hukukçuları Safvan hadisini delil göstererek izin sınırları içindeki kullanımdan ötürü telef olsa tazmin gerekmediğini ifade ederler. Hanbelîlere göre ise, aşırı kullanım olsun veya olmasın, ariyet eşya, emanet alanın elinde telef olduğu takdirde, telef günündeki kıymeti üzerinden tazmin edilmesi gerekir. Delil yine Safvan hadisidir. Hz. Peygamber'in bu hadisteki "tazmin edilecek bir ariyet olarak istiyorum" sözü, ariyetin niteliğini ve hükmünü belirlemektedir. Başka bir hadiste de; "El, aldığı şeyden, onu geri verinceye kadar sorumludur" (Ebû Davud, Büyu: 88; İbn Mace, Sadakat, 5; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 8, 13) buyurulur.

İslam hukukunda ariyet, eşya sahibinin rızasıyla, yararlanmayı bedelsiz olarak mübah kılmaktadır. Bedel tesbit edilirse bu, kira akdine dönüşür. Huneyn Gazvesi için ariyet olarak zırh ve silah alımına gelince; bunun normal zamanlarda alman ariyetten bazı farkları olmalıdır. Şöyle ki;

a. Bu menkuller, sahibinden olağanüstü ve savaş şartları içinde alınmıştır.

b. Ariyeti veren henüz İslam'a girmemiş bir müşriktir.

c. Safvan, bu savaş teçhizatını vermediği takdirde, zorla alınacağım düşünmekte ve bu yüzden de "gasb yoluyla mı istiyorsunuz?" sorusunu sormaktadır.

d. Savaşta kullanılacak olan bu malzemenin hasara uğraması veya telef olması önceden tahmin edilebilmektedir.

Bu özellikler dikkate alındığında Safvan b. Ümeyye hadisindeki bu ariyete, "mal sahibinin zararı tazminata cebrî ariyet" adı verilebilir. Bu duruma göre; olağanüstü ve savaş hallerinde İslam Devleti'nin, ordunun ihtiyacı olan bazı menkul veya gayri menkullere kullanım amacıyla geçici olarak el koyması mümkün ve caizdir. Ancak böyle bir durumda, malına el konan kişinin iradesi zorlandığı için, kasıt, kusur veya ihmal bulunsun veya bulunmasın, emanet alman eşyanın telef olması halinde, ariyet verenin uğrayacağı zararlar tazmin edilecektir. İşte bu el koyma, beşerî hukuktaki "istimval (rekizasyon)" den başka bir şey değildir. (bk. "istimlak ve Ariyet" mad.).

Hamdi DÖNDÜREN

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Istımval

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/istimval.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.