Boşaltım Sistemleri

BOŞALTIM

Hücre içerisinde yüzlerce biyokimyasal tepkime olur . Bu tepkimelerin tümüne metabolizma denir . Metabolizma sonucu hücrelerde oluşan zararlı , yararsız ve gereksis olan maddelere boşaltım maddesi , bu maddelerin dışarı atılmasına boşaltım , boşaltım yapmaya yarayan organlar topluluğuna boşaltım sistemi denir .

SALGILAMA
Bir hücre ya da hücre grubundan vücudun başka bölümlerine bazı olaylar için gerekli olan maddelerin salgılanmasıdır .

DIŞKILAMA
Sindirilemeyen besinlerin anüs yoluyla dışarı atılmasıdır .
• Boşaltım ve salgılama olayında hücreler enerji tüketir .
• Dışkılama olayında ise hücrelerin enerji tüketmesine gerek yoktur .

BİTKİLERDE BOŞALTIM

Su yosunları ve diğer su bitkilerinde boşaltım difüzyonla olur .
Kara bitkilerinde boşaltım maddeleri STOMA ( gözenek ) aracılığı ile dışarı atılır .
Bazı bitkilerde ( aslanağzı , fasulye , otlar ) gözeneklerle atılamayan suyun fazlası HİDOTAT denilen yapılarla yaprak kenarlarından atılır . Bu olaya DAMLAMA denir .
Bitkilerde damlama olayının olması için;
• Bitkinin çok su alması
• Havanın neme ( su buharı ) doymuş olması
• Hava akımının olmaması
• Havanın sıcak olması gerekir .
Damlama olayında terleme olayına oranla su kaybı daha azdır .
Sıcak ve nemli gecelerde damlama yoluyla su ile birlikte zararlı artıklar ( tuzlar ) da dışarı atılırlar .
Bazı bitkilerde köklerde CO2 ve karmaşık yapılı organik maddelerle , inorganik tuzları toprağa boşaltırlar .
Genelde bitkiler metabolizmal artıkları , zehirleri inorganik tuzlarla birleştirip suda çözünmeyen kristaller halinde zararsız hale getirip tutarlar .
Kireçli topraklarda yetişen bitkiler kalsiyumun fazlasını oksolat billurlarına çevirip yaprak hücrelerinin kofullarında depolarlar . Yaprak dökümüyle atarlar .

HAYVANLARDA BOŞALTIM SİSTEMLERİ
a . Bir Hücrelilerde:

Bir hücrelilerde boşaltım maddeleri ( CO2 ; NH3 ) difozyonla , suyun fazlası osmosla dışarı atılır .
Kontraktil kofullar suyun fazlasını atmak için aktif taşıma yapmak zarundadır . Bu olayla kararlı iç çevre ( Homeostasis ) sağlar .

b . Sünger ve sölenterlerde
Sünger ve sölenterlerde özel bir boşaltım organı yoktur . Boşaltım dış çevreyle ilişkili olan hücrelerdendifüzyonla salgılanır . Bu grupta bulunan canlıların hemen her hücresi , dış ortam ile temas ettiğinden karbondioksit ve amonyak gidi maddeler doğrugan dışarı atılır .

c . Yassı Kurtlarda

Örnek: Planarya Alev hücreler ( PRO-NERİDYUM ) suyun fazlasını atar . Böylece su dengesini sağlar .
CO2 ve NH3 vücut yüzeyinden difüzyonla atılır .
Alev hücreler ağ biçiminde dağılmış bir çok kanalla bağlanarak boşaltım sistemini oluşturur .

d . Halkalı Solucanlarda
Her halkada bir çift nefridyum bulunur . Nefridyumlar bağımsızdır .
Nefridyumun kirpikli huni kısmı bir halkada boşaltım kanalı bir sonraki halkada bulunur . boşaltım kanalı kılcal damar ağı ile kuşatılmıştır .
Mefridyumun kirpikli huni çevresinden kirpikler yardımıyla alınan vücut sıvısındaki glikoz ve bir miktar su kanalcıklardan geri emilerek kan kılcallarına verilir . Kanalda kalan sıvı idrarı oluşturur .
Diğer omurgasızların büyük bir kısmında toprak solucanında olduğu gibi nefridyumlu boşaltım sistemi vardır .

e . Böceklerde
Böceklerde boşaltım MALPİGHİ TÜPLERİ ile yapılır . Tüplerin kapalı olan serbest uçları vücut boşluğuna uzanır . Diğer uçlar ise sindirim kanalının son kısmına bağlanır .
Vücut boşluğundaki kandan alınan boşaltım maddelerini son bağırsağa getirir . Suyun fazlası bağırsak tarafından geri emilir . Sindirim artıkları ve boşaltım maddeleri dışarı atılır . Böceklerde azotlu besinlerin metabolizmasından açığa çıkan başlıca artık madde ÜRİK ASİT'tir . Ürik asit suda çözünmeyen kristaller halinde atılır .

f . Omurgalılarda
Omurgalı hayvanların tüm sınıflarında boşaltım organı BÖBREKLERDİR .
Omurgalılarda embriyonik gelişme evresinden itibaren 3 tip böbrek görülür .

PRONEFROZ tipi böbrek; balık ve kurbağaların embriyonal evrelerinde ve ergin köpek balıklarında görülen boşaltım organıdır . Omurganın iki yanında uzanan kanallara nefridyumlar bağlanır . Nefridyumların karşısında aorttan ayrılan kılcal damar yumağı olan glomeruluslar vardır .
Nefridyumlara süzülen artık maddeler ortak bir kanalla taşınıp kloak'a getirilir .
MEZONEFROZ tipi böbrek; balık ve kurbağaların erginlerinde , sürüngen , kuş ve memeli embriyolarında bulunur . Pronefroz böbreğe benzer ancak kirpikli hunilerin yerini Bowman kapsülleri almıştır .
METANEFROZ tipi böbrek; sürüngen , kuş ve memelilerin erginlerinde bulunur . Bir çifttir . Bel bölgesinde omurganın iki yanında yer alır .
Omurgalılarda üreme ve boşaltım sistemleri birbirleriyle yakın ilişki halinde olduğundan iki sistemi birden ürogenital sistem denir .

İNSAN BÖBREĞİ VE ÇALIŞMASI
Böbrekler fasulye tanesi biçiminde çukur kısımları birbirine dönük , bel hizasında karın boşluğunun arka tarafında ve omurganın iki yanında yer alırlar . Boyları 10-15 cm ortalama 160 g . ağırlığındadır .
Böbrek dıştan içe doğru korteks ( kabuk ) , medulla ( öz ) bölgesinde oluşur . Böbreğin tam ortasında üretere bağlanan havuzcuk ( pelvis ) bulunur .
Böbrekte yapı ve görev birimi nefrondur . Yaklaşık olarak bir böbrekte 2 milyon kadar nefron vardır . Böbreklerin temel görevi kanın kimyasal bileşimini değişmez tutmaktır . Bu görevi nefronlarla başarır .
Nefronlar , ince uzun bir boşaltım kanalcığı ile kılcal kan damarı yumağından ( glomerulus ) oluşurlar . Kanalcığın yarım ay şeklindeki kapalı ucuna bowman kapsülü denir . Bu kapsül içinde glomerulus vardır . Kanalcık tek sıralı yassı epitelden oluşur .

Proksimal ve distal tüp böbreğin kabuk bölgesinde Henle ilmeği ise öz bölgesine uzanan boşaltım kanalcığıdır . Distal tüp idrar toplama kanalına bağlanır . İdrar toplama kanalları bir araya gelerek piramit şeklindeki yapıları oluşturur .
İnsan böbreğinde idrar oluşumu , üç aşamalıdır .
1 Süzülme
2 Geri emilme
3 Salgılama

1 Kanın nefronlarda süzülmesi
Kalpten pompalanan kanın 14 ü böbreğe gelir . Getirici atardamarla glomerulus kılcalına gönderilir . Glomerulus getirici atardamar ile götürücü ( çıkan ) atardamar arasındaki kılcal yumak olduğundan kan basıncı sabit olup diğer kılcal damarların yaklaşık iki katı bir basınca sahiptir . Bu basınç ve plazma proteinleri olmayan kan plazması ( doku sıvısı ) böbrekteki kan basıncı ile doğru orantılıdır .
Soğuk havalarda kan basıncı arttığından süzülme daha hızlı olurken sıcak havalarda terleme kan basıncının düşmesi ( kılcallar genişlediğinden ) süzülme daha yavaş olur .
2 . Geri emilme
Bowman kapsülüne geçen süzüntü , içindeki glikoz , su , aminoasit tuz iyonlarının kanalcık hücrelerine geçmesine geri emilme denir . Biyolojik bir olaydır . Geri emilen maddeler kılcal damarlara buradan böbrek toplar damarına geçerek kan dolaşımına katılır .
Proksimal tüpteki Na+ , glikoz aktif taşımayla su osmosla H+ iyonları yoğunluğa bağlı olarak aktif taşıma ya da difüzyonla olarak kan kılcallarına geri emilir .
Henle ilmeğinde , Cl aktif taşıma ile Na+ difüzyonla geri emilir . Su ise sadece inen kolonda geri emilir . Çıkan kolonda su geri emilmediği için Na+ ve suyun emilimi distal tüpte devam eder .
Distal tüp üreye geçirgen olmadığı için Distal tüpte üre en yoğundur .
Aktif taşımayla gerçkleşen geri emilim maddenin kandaki derişimine bağlıdır . Her maddenin kandaki normal değerine eşik değer denir . Maddenin miktarı eşik değerin üzerinde ise bu madde nefron kanalcıklarından geri emilmez . İdrarla dışarı atılır . Böylece homeostasi sağlanır .
Nefron kanalcıklarından emilen suyun miktarı da vücudun o andaki ihtiyacına bağlıdır . Hipofizden salgılanan Antidiüretik hormon suyun ayarlanmasını sağlar .
Böbrek üstü bezi tarafından salgılanan Aldesteron hormonu tuz iyonlarının miktarını düzenler .
3 . Salgılama
Süzülme ile bowman kapsüllerine geçemeyen maddeler kılcal damarlardan boşaltım kanalına aktif taşımayla geri verilirler . Bu olaya aktif boşaltım ya da salgılama denir .
Salgılama ile H+ , K+ iyonları , NH3 , ilaç ve boya maddeleri kanala geri verilir .
Sağlıklı bir insanda
Suyun % 99
Na+'nın % 99 , 5
Glikozun % 100
Ürenin % 50'si geri emilir .

BÖBREĞİN DÜZENLEYİCİLİK ROLÜ

Suyun düzenlenmesi:
Vücutta su gereğinden fazla ise hipofiz bezinin antidiüretik hormon salgısı durur . Vücutta su az ise antidiüretik hormon çoğalır . Hormonun etkisiyle nefron kanalcıklarının geçirgenliği artar . suyun geri emilimi artar ve dışarı az su atılır .
Suyun dengesinin sağlanmasında süzüntü sıvısının osmotik basıncı da rol oynar . Vücutta tuz ve şeker fazlaca atılıyorsa osmotik basınç yüksek olacağı için geri emilim azalır . Su kaybı artar .

pH derecesinin düzenlenmesi
Kan 7 , 0 7 , 4 arasında pH değerine sahiptir . Böbrek ve akciğerler pH'ın düşmesini ( asit olmasını ) önler .

BOŞALTIM MADDELERİ
Canlılarda proteinlerin metabolizması sonucu oluşan ürünlerden amonyak ( NH3 ) suda fazla çözündüğü için çok zehirlidir .
Suda yaşayan ve vücut yüzeyi difüzyona elverişli canlılarda amonyak vücut yüzeyinden ortama verilir .
Amonyak bazı canlılarda daha az zehirli maddelere ( üre , ürik asit ) enerji harcayarak çevirirler .
Memeliler amonyağı karaciğerde bir dizi tepkime ile üreye çevirirler . Üre suda kolayca çözünür . Bu yüzden bol su ile atılır .
Sürüngen , kuş ve böceklerde amonyak suda çözünmeyen ürik asit kristallerine çevrilerek katı halde atılır . Ürikasit zehirli değildir . Nedeni suda çözünmemesidir .
Karbonhidrat ve yağların metabolizmasından oluşan H2O ve CO2 ile dış çevreden alınan suyun fazlası , Na+ , K+ , Ca++ , Cl- gibi iyonlar , kullanılmayan ilaçlar . Hücre metabolizması ürünleri olan ( HSO4 ) 3 , ( HCO3 ) ve H+ iyonları , H3PO4 , kreatin , tuz ve inhibitörlerde boşaltım artıklarıdır .

BOŞALTIM SİSTEMİNİN GÖREVLERİ

Metabolizma artıklarını vücuttan uzaklaştırır .
Doku sıvısındaki su ve tuz mikarını düzenler .
Kanın hacminin ve pH derecesini düzenler .
Böylece iç ortam koşullarının değişmeden kalmasını sağlayarak kararli iç çevre ( Homeostasis ) sağlar .

HÜCRELERİN DIŞ ÇEVRELERİYLE DENGEDE KALMASINDA BOŞALTIMIN ETKİSİ

Canlılarda iç ortam koşullarının sabit tutulması , canlının yaşadığı ortam çeşitine ( su , kara , tatlı su , tuzlu su ) göre değişiklik gösterir .
1 . Karasal canlılarda en önemli sorun vücudun su kaybını önlemektir .
Bu yüzden böceklerde vücudun üzerinde kitin tabakadan oluşmuş bir dış iskelet vardır . Sürüngenlerde pullar ve plakalarda aynı görevi üstlenir . Kuşlarda tüyler , memelilerde deri üzerinde kıllar oluşmuştur .
Böcekler , sürüngenler ve kuşlarda boşaltım maddelerinin katı olarak atılması suyun büyük bir kısmının vücutta kalmasına neden olur .
Bazı karasal hayvanlarda böbreklerde suyun büyük bir kısmı geri emilerek vücuda kazandırılır .
2 . Tatlı sularda yaşayan hayvanlarda iç sıvı dış çevredeki su ortamına göre hipertoniktir . Dış ortamdan vücut içine suyun girmesini önlemek amacıyla bir çoğunda deride geçirgenlik azalmıştır . ( Kütiküla pullar gibi ) Ayrıca kontraktil koful , alev hücreler gibi oluşumlar aktif olarak fazla suyu atarlar .
3 . Tuzlu sularda yaşayan hayvanlarda iç sıvı dış çevredeki sıvıya göre hipotoniktir . Bu hayvanların vücut içi suyunu korumaları ve vücut içine sızan tuzu da dışarı atmaları gerekir . Bu yüzden evrimsel olarak bezlerin dışarıya tuz atma yeteneği kazanmasıyla çevrelerine uyum sağlayabilmişlerdir .

Kategori: Biyoloji |

Etiket: boşaltım sistemleri , hüchayvalnarda boşaltım , bitkilerde boşaltım , canlılarda boşaltım sistemleri

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.