İklim Bilgisi
Atmosfer ve Özellikleri
İklim
Geniş bir bölge içinde ve uzun yıllar boyunca değişmeyen ortalama hava koşullarına iklim denir .
İklim , coğrafi ortamın oluşması ve şekillenmesi ile insanların yaşantı ve etkinlikleri üzerinde önemli rol oynar .
Örneğin bir yerdeki doğal bitki örtüsü , akarsuların özellikleri , insanların yaşam tarzları , konut tipleri , ekonomik etkinliklerinin türü , iklimin kontrolü altındadır . İklimi oluşturan çeşitli öğeler vardır . Bunlar sıcaklık , basınç , rüzgarlar , nemlilik ve yağıştır . İklim elemanları adı verilen ve birbirlerini etkileyen bu öğeler arasında ayrılmaz bir ilişki vardır .
İklim olayları atmosfer içinde gerçekleştiği için öncelikle atmosfer ve özelliklerinin incelenmesi gerekir .
Atmosfer
Dünyayı çepeçevre saran gaz örtüsüne atmosfer denir . Atmosferin alt sınırı , kara ve deniz yüzeyleriyle çakışır . Üst sınırını ise yerçekiminin etkisi belirler . Ekvatordan kutuplara doğru yerçekimi arttığı için atmosferin şekli Dünyanın şekli gibi küreseldir .
Atmosferin Katları
Atmosfer kendini oluşturan gazların karışımı ve gidişindeki farklılıklar nedeniyle çeşitli katlara ayrılmıştır . Bu katlar yeryüzünden yukarılara doğru troposfer , stratosfer , şemosfer , iyonosfer ve ekzosfer şeklinde sıralanır .
Troposfer
Atmosferin , yeryüzüne temas eden , alt bölümüdür .
Tüm gazların % 75inin bulunduğu bu katmanda yoğunluk en fazladır .
Troposfer , yerden havaya yansıyan ışınlarla alttan yukarıya doğru ısınır . Bu nedenle alt kısımları daha sıcaktır . Yerden yükseldikçe sıcaklık her 100 mde yaklaşık 0 , 5°C azalır .
Su buharının tamamı troposferde bulunduğu için tüm meteorolojik olaylar burada oluşur .
Güçlü yatay ve dikey hava hareketleri görülür .
Yerden yüksekliği 6 16 km arasında değişir .
Stratosfer
Troposferin üstündeki katmandır .
Yatay hava hareketleri görülür .
Su buharı hemen hemen hiç bulunmadığı için dikey hava hareketleri oluşamaz . Bu nedenle sıcaklık dağılışı oldukça düzgündür .
Sıcaklık her yerde yaklaşık -50°Cdir .
Üst sınırı yerden 25 30 km yüksekliktedir .
Şemosfer
Stratosfer ile İyonosfer arasındaki katmandır .
Stratosfer ile Şemosfer arasındaki 19-45 kmler arasında oksijen azot haline gelerek ultraviyole ışınlarını tutar .
Üst sınırı yerden 80 90 km yüksekliktedir .
İyonosfer
Mor ötesi ( ultraviyole ) ışınlarının , molekülleri parçalayarak iyonlar haline getirdiği katmandır .
Yerçekimi azaldığı için iklim üzerinde belirgin bir etkisi yoktur .
Radyo dalgalarını yansıtır
Üst sınırı yerden 250 300 km yüksekliktedir .
Eksosfer ( Jeokronyum )
En üst tabakadır .
Yerçekimi çok azaldığından gazlar çok seyrektir .
Hidrojen ve helyum gibi hafif gazlar bulunur .
Atmosfer ile uzay arasında geçiş alanıdır .
Kesin sınırı bilinmemekle birlikte üst sınırının yerden yaklaşık 10 . 000 km yükseklikte olduğu kabul edilmiştir .
Atmosferde Bulunan Gazlar
Atmosferde bulunan gazların % 75i ve su buharının tamamı troposferde bulunur . İklim yönünden daha çok atmosferin alt katları önemli olduğundan burada troposfer ve stratosferin alt katlarının bileşimi incelenecektir .
Her zaman bulunan ve oranı değişmeyen gazlar; % 78 oranında azot , % 21 oranında oksijen , %1 oranında asal gazlar ( Hidrojen , Helyum , Argon , Kripton , Ksenon , Neon ) dır .
Her zaman bulunan ve oranı değişen gazlar; su buharı ve karbondioksittir .
Her zaman bulunmayan gazlar; ozon ve tozlardır .
Su buharı : Yere ve zaman göre oranı en çok değişen gazdır . Yeryüzünün aşırı ısınıp , soğumasını engeller . Yağış , bulut , sis gibi hava olaylarının doğuşunu sağlar .
Karbondioksit : Atmosferin güneş ışınlarını emme ve saklama yeteneğini artırır . Havada karbondioksit ( CO2 ) miktarının artması sıcaklığı artırıcı , azalması ise sıcaklığı düşürücü etki yapar .
Ozon : Hava içindeki oksijen ( O2 ) mor ötesi ( ultraviyole ) ışınlarının etkisi altında ozon ( O 3 ) haline geçer . Ozon gazı , içinde hayatın gelişmesine olanak vermez ancak atmosferin üst katmanlarında ultraviyole ışınlarını emerek yeryüzündeki yaşam üzerinde olumlu bir etki yapar . Yeryüzünden 19 45 kilometre yükseklikler arasında bulunan ozon katının son yıllarda inceldiği hatta yer yer delindiği belirlenmiştir . Özellikle buzdolabı , soğutucu , araba ve spreylerden çıkan gazların ( kloroflorokarbon ) neden olduğu anlaşılmış ve bu gazların kullanımına kısıtlamalar getirilmiştir .
Yeryüzüne ulaşan mor ötesi ışınlardaki artış , sıcaklıkların artmasına , buna bağlı olarak buzulların erimesine , bitki örtülerinde değişimlere neden olabilecektir .
Sıcaklık
Güneş Işınlarının Atmosferde Dağılışı
Yeryüzünün ısınmasında ana enerji kaynağı Güneştir . Dünya , Güneşin uzaya yaydığı enerjinin ancak iki milyonda birini alır . Güneşten gelen bu enerji güneş sabitesi ( solar konstant ) ile belirlenir . Atmosferin üst sınırında 1 cm 2 ye 1 dakikada gelen kalori miktarına güneş sabitesi ( solar konstant ) denir .
Atmosferin etkisiyle , Güneşten gelen ışınların tamamı yere ulaşmaz . Atmosfer güneş ışınlarını çeşitli oranlarda tutar ve dağıtır . Bu nedenle yeryüzü Güneşten gelen ışınlardan çok atmosfer tarafından tutulan ışınlarla ısınır .
Sıcaklık Etmenleri
Atmosferin ısınması çeşitli etmenlerin etkisi altındadır .
Güneş Işınlarının Yeryüzüne Değme Açısı
Belirli bir yüzeye dik ve yatık gelen ışınların getirdikleri enerji miktarları arasında belirgin bir fark vardır .
Çünkü bir ışın demeti dik geldiğinde daha dar bir yüzeyi aydınlatırken , aynı ışın demeti yatık geldiğinde daha geniş bir yüzeyi aydınlatır .
Ancak ışınların yere değme açısı daraldığı için etkisi azalır . Bu nedenle Güneş ışınlarının yere değme açısı büyüdükçe yeryüzünü ısıtma gücü de artar .
Güneş ışınlarının yeryüzüne değme açısını etkileyen etmenler şunlardır:
Dünyanın Şekli
Dünyanın küreselliğinin bir sonucu olarak , Ekvatordan kutuplara doğru güneş ışınlarının yere değme açısı küçülür . Buna bağlı olarak her iki yarım kürede Ekvatordan kutuplara doğru sıcaklık azalır . Bu durum enlemin sıcaklık üzerindeki etkisini gösterir .
Dünyanın Eksen Eğikliği ve Yıllık Hareketi
Dünyanın eksen eğikliği nedeni ile Güneş çevresindeki dönüşü ( yıllık hareket ) sırasında güneş ışınlarının yere değme açısı değişir .
Yeryüzündeki bir noktanın güneş ışınlarını yıl içinde farklı açılarla alması ısınma farklılıklarına neden olur .
Dünyanın Günlük Hareketi
Dünyanın günlük hareketi nedeniyle güneş ışınlarının bir noktaya değme açısı sabahtan öğleye kadar artar . Öğleden akşama kadar ise azalır . Günün en yüksek sıcaklığı , ışınların en büyük açı ile geldiği öğle saati değil , depolanan enerjinin en fazla olduğu 13 . 00 14 . 00 saatleri arası ölçülür . Çünkü öğleye kadar yerde biriken enerji , ışınların gelme açısının daralmasıyla birlikte ışıma ile atmosfere iletilir . Işıma gece boyu devam eder , yer soğur . Güneşin doğuş saatinde ışıma sona erer ve yerde enerji depolamaya başlar . Işımanın sona erdiği anda günün en düşük sıcaklığı yaşanır .
Işıma
Yeryüzü kazandığı enerjinin bir bölümünü atmosfere geri verir . Buna yer ışıması denir . Güneş ışınlarının yeryüzüne ulaşamadığı saatlerde ( gece ) ve güneş ışınlarının yere değme açılarının küçüldüğü aylarda yer ışıması artar . Ayrıca , zeminin yapısı da yer ışıması üzerinde etkilidir . Örneğin yeryüzünün bitki ile kaplı alanlarında yer ışıması az ve yavaşken çılak arazilerde ısı kaybı daha hızlı ve fazla olur .
Eğim ve Bakı
Geniş bir bölgeye düşen birbirine paralel ışınların yere düşme açıları , yamaç eğimine ve bakı durumuna ( Güneşe dönüklüğe ) göre değişir . Bu durum yerel ısınma farklarına yol açar . Kuzey Yarım Kürede güney yamaçlar , Güney Yarım Kürede ise kuzey yamaçlar güneş ışınlarını yıl boyunca daha büyük açı ile aldığından daha sıcak olur .
Ekvator çevresinde bakının etkisi tüm yamaçlarda görülür .
Bakının Etkisi
Güneşe dönük olan eğimli yamaçlarda;
Sıcaklık daha yüksektir .
Güneşlenme süresi daha uzundur .
Karların yerde kalma süresi daha kısadır .
Kalıcı karların başlama yüksekliği daha fazladır .
Tarım ürünlerinin olgunlaşma süresi daha kısadır .
Ormanların yükselti sınırı daha fazladır .
Yükselti
Deniz seviyesinden yükseldikçe atmosferin yoğunluğunun ve içindeki su buharının azalması ile troposferin daha çok yerden yansıyan ışınlarla ısınması nedeniyle sıcaklık , her 100 mde yaklaşık 0 , 5°C azalır . Bu nedenle enlemi aynı olan iki farklı noktadan daha yüksekte olan , diğerine göre her zaman daha soğuk olur . Örneğin deniz seviyesinden 155 m yükseklikteki Bursada sıcaklık 25°C iken aynı enlemde bulunmasına karşın 2543 m yükseklikteki Uludağda sıcaklığın 12°C olması yükseltinin sıcaklığa etkisini gösterir .
İndirgenmiş Sıcaklık
Yeryüzünde sıcaklığın enleme bağlı dağılışını gösteren haritalar çizilirken yükseltinin sıcaklık üzerindeki etkisini ortadan kaldırmak için indirgenmiş sıcaklık değerleri kullanılır .
Bir yerin yükseltisinin sıfır ( 0 m ) kabul edilerek hesaplanan sıcaklığına indirgenmiş sıcaklık denir .
Bir yerin indirgenmiş sıcaklığını hesaplamak için yükseltiden kaynaklanan sıcaklık farkı hesaplanır .
Bu fark o yerin gerçek sıcaklığına eklenir .
Örnek :
900 m yükseklikteki Ankarada Ocak ayı ortalama sıcaklığı -2°Cdir . Ankaranın deniz seviyesine indirgenmiş sıcaklığı kaç °C dir ?
Çözüm :
100 mde sıcaklık 0 , 5°C azalırsa
900 mde X°C azalır .
X=900 x 0 , 5 / 100 = 4 , 5 °Cdir .
İndirgenmiş Sıcaklık = Gerçek Sıcaklık + Sıcaklık Farkı
İndirgenmiş Sıcaklık = -2 +4 , 5
İndirgenmiş Sıcaklık = 2 , 5°Cdir .
Kara ve Deniz Dağılışı
Karalar denizlere göre daha çok ve çabuk ısınıp , soğurlar . Bu nedenle , karaların daha fazla yer kapladığı Kuzey Yarım Kürenin yıllık ortalama sıcaklığı Güney Yarım Küreden daha fazladır .
Ayrıca her iki yarım kürede kara ve denizlerin dağılışındaki farklılık termik ekvatorun yer ekvatorundan sapmasına neden olmuştur .
Termik Ekvator : Meridyenlerin en sıcak noktalarını birleştiren eğriye termik ekvator denir .
Atmosferdeki Nem Oranı
Atmosferdeki nem;
Güneşten gelen ve yeryüzünden yansıyan ışınları emerek tutar .
Yeryüzünün aşırı ısınıp soğumasını önler .
Isınıp soğumanın yavaş ve dengeli olmasını sağlar . Bu nedenle nemli bölgelerde günlük ve sıcaklık farkları daha azdır .
Okyanus Akıntıları
Enlemin etkisine bağlı olarak , ekvatoral bölgeden gelen akıntılar sıcak su , kutup bölgelerinden gelen akıntılar ise soğuk su taşırlar .
Sıcak su akıntıları geçtikleri kıyılarda sıcaklığı yükseltici , soğuk su akıntıları ise sıcaklığı düşürücü etki yapar .
Rüzgarlar
Rüzgarlar geldikleri yerlerin özelliklerine göre , estikleri bölgelerin sıcaklığını yükseltici ya da düşürücü etki yapar . Bu durum enlemin sıcaklık üzerindeki etkisini gösterir . Örneğin Kuzey Yarım Kürede yer alan Türkiyede kuzeyden esen rüzgarlar sıcaklığı düşürücü güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı artırıcı etki yapar .
Zeminin Yapısı
Karaları oluşturan taş ve toprakların fiziksel özellikleri ( rengi , parlaklığı , gözenekliği gibi özellikleri ) yeryüzünde ısınma farklılıklarına neden olur . Ayrıca zeminin bitki örtüsü ile kaplı olup olmaması , bitki örtüsünün yoğunluğu , kar ya da toprak örtüsünün bulunup bulunmaması sıcaklık dağılışı üzerinde etkilidir .
Bu nedenle taş ve toprakların ısınıp soğuma süreleri farklılık gösterir .
Örneğin açık renkli ve gevşek yapıya sahip kumsallarda ısınma ve soğuma çabuk gerçekleşir .
Sıcaklık Kuşakları
Matematik iklim kuşaklarının sıcaklık etmenlerinin etkisi ile değişikliğe uğraması sonucu belirlenmiştir . Kara ve denizlerin dağılışı bu belirlemede temel etkendir .
Kuzey Yarım Kürede karaların daha geniş yer kaplaması , yaz sürelerinin daha uzun olması , sıcak su akıntılarının daha etkili olması ve Güney Yarım Kürede buzullarla kaplı , geniş Antartika Kıtasının bulunması nedeniyle sıcak ve ılıman kuşak Kuzey Yarım Kürede , soğuk kuşak ise Güney Yarım Kürede daha geniştir .
Matematik İklim Kuşakları : Dünyanın eksen eğikliğine göre belirlendiği için , sınırları dönenceler ve kutup daireleridir .
Sıcak Kuşakların Özellikleri
Matematik Kuşaklarının Özellikleri
Matematik kuşaklarının yer yer değişime uğraması sonucu oluşmuş ve ana çizgileri ile Ekvator‘ a paralel uzanan sıcaklık kuşakları şunlardır:
Sıcak Kuşak :
Sıcak kuşakta bulunan yerlerde ,
Güneş ışınları yıl boyunca dik ya da dike yakın açı ile gelmektedir . Dönenceler arasındaki yerlere güneş ışınları yılda iki kez ( yerel saat 12 . 00de ) dik açı ile gelir .
Günlük ve aylık sıcaklık farkları çok azdır . Ancak 30° enlemlerinde gece-gündüz arasındaki sıcaklık farkı çok fazladır .
Aylık ve yıllık sıcaklık ortalamaları 20°Cnin üzerindedir .
Gece gündüz süreleri yıl boyunca birbirine yakındır .
Alçak yerlerde , yüksek sıcaklık yaşamı olumsuz yönde etkiler . Bu nedenle yaşmaya ve yerleşmeye en elverişli yerler yükseklerdedir .
Ilıman Kuşak :
Ilıman kuşakta bulunan yerlerde ,
Güneş ışınları hiçbir zaman dik açı ile gelmez .
Günlük ve aylık sıcaklık farkları belirgindir .
Yıllık sıcaklık ortalaması 20°Cden azdır .
Gece gündüz süreleri arasındaki zaman farkı artmıştır .
Dört mevsim belirgin olarak yaşanır .
Soğuk Kuşak :
Soğuk kuşakta bulunan yerlerde ,
Yıllık sıcaklık ortalaması 10°Cnin altındadır .
Gece gündüz sureleri arasındaki zaman farkı çok fazla olabilir .
Gece ve gündüzlerin sureleri arasındaki zaman farkı çok fazla olabilir .
Gece ve gündüzlerin suresi 24 saatten uzundur .
Güneş ışınlarının gelme açısı küçüktür .
Kutup noktaları , güneş ışınlarını yıl boyunca en fazla 23°27 lık açıyla alır .
Sıcaklıkların Gösterimi
Yeryüzünde ölçülen sıcaklıkların dağılışı izotermlerle haritalarda gösterilir .
Aynı sıcaklıktaki noktaları birleştiren eğrilere izoterm ( eş sıcaklık ) eğrisi denir .
İzoterm ( eş sıcaklık ) eğrileri karasallığın ve sıcak su akıntılarının etkisiyle enlemlerden sapma gösterir .
İzoterm haritaları ve yer şekillerinin sıcaklık üzerindeki etkisini gösterebilmek için gerçek sıcaklıklar , enlem etksini gösterebilmek için indirgenmiş sıcaklıklar kullanılarak çizilir ve bu bilgi haritalarda belirtilir .
Dünyada ve Türkiyede Sıcaklığın Dağılışı
Sıcaklığın yeryüzündeki coğrafi dağılışını ve bu dağılışın nedenlerini yıllık ortalama izoterm haritaları yardımıyla incelemek mümkündür . Aylık ortalama izoterm haritaları ise sıcaklığın aylar arasındaki değişimi hakkında bilgi verir .
Dünyada Sıcaklığın Dağılışı
Dünya Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı
Kuzey Yarım Kürede Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı
Ocak ayı kış mevsimine rastlar .
En düşük sıcaklıklar Kuzeydoğu Sibirya ve Kanadada görülür . Buralardaki sıcaklık değerleri yıl boyunca -20°Cnin altındadır .
Yüksek sıcaklıklar Ekvator ile Yengeç Dönencesi arasında , denizler üzerinde görülür .
İzoterm eğrileri karalar üzerinde güneye , denizler üzerinde kuzeye doğru sapma gösterir . Bu durum , karaların denizlerden daha soğuk olduğunun kanıtıdır .
Güney Yarım Kürede Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı
Ocak ayı yaz mevsimine rastlar .
En soğuk yer Güney Kutbudur .
En yüksek sıcaklıklar Güney Afrikada Kalahari Çölünde , Güney Amerikada Patagonya Çölünde ve Kuzey Avustralyada görülür .
İzoterm eğrileri karalar üzerinde güneye , denizler üzerinde kuzeye doğru sapma gösterir .
50 60° güney enlemleri arasında karaların az yer kaplaması nedeniyle izotermler oldukça düzgün uzanır .
Sonuçlar
Kuzey Yarım Kürede izotermlerin gidişi enlemlere uyum sağlamaz . Çünkü bu yarım kürede karalar geniş yer kaplar .
Güney Yarım Kürede izotermlerin gidişi daha düzenlidir . Çünkü bu yarım kürede karalar daha az yer kaplar .
Her iki yarım kürede okyanus akıntıları , izotermlerin enlemlerden sapmasına neden olur .
Dünya Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı
Kuzey Yarım Kürede Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı
Temmuz ayı yaz mevsimine rastlar .
Sıcaklık değerleri yüksektir . Çünkü karalar bu yarım kürede geniş yer kaplar .
En sıcak yerler , 15 . ve 40 . paraleller arasındaki karalar üzerindedir .
İzoterm eğrileri karalar üzerinde kuzeye , denizler üzerinde güneye doğru sapma gösterir .
0°C izoterm eğrisi , Grönlandın kuzeyi ve kutup çevresinden geçer .
Güney Yarım Kürede Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı
Temmuz ayı kış mevsimine rastlar .
Antartika Kıtası -10°C izoterm eğrisi ile çevrelenmiştir .
50° - 60° enlemleri arasından geçen 0°C izoterm eğrisi oldukça düzgün uzanışlıdır .
İzoterm eğrileri , karalar üzerinde Ekvatora , denizler üzerinde güneye doğru sapma gçsterir .
Sonuçlar
Kuzey Yarım Kürede izotermlerin gidişi enlemlere uyum sağlamaz . Çünkü bu yarım kürede karalar geniş yer kaplar .
Güney Yarım Kürede izotermlerin gidişi daha düzenlidir . Çünkü bu yarım kürede karalar daha az yer kaplar .
Okyanus akıntıları , izotermlerin enlemlerden sapmasına neden olur .
Dünya Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı
Sıcaklık Ekvatordan kutuplara doğru azalır .
En düşük sıcaklıklar kutup bölgelerindeki karalar üzerindedir .
Alçak enlemlerde karalar denizlerden , yüksek enlemlerde denizler karalardan daha sıcaktır .
0° - 45° Kuzey enlemleri arasında sıcaklık değerleri , karaların geniş yer kaplaması nedeniyle Güney Yarım Küreye göre yüksektir . 45° Güney enleminden sonra Güney Yarım Küre , Kuzey Yarım Küreden daha sıcaktır .
Termik ekvator , Avustralya çevresi dışında Güney Yarım Küreye inmez . Çünkü bu yarım kürede soğuk su akıntıları daha etkilidir .
Kuzey Yarım Kürede ılıman kuşak okyanuslarının doğu kıyıları batı kıyılarından daha sıcaktır .
Dünya Yıllık Sıcaklık Farkı
En düşük sıcaklık farkı enlemin etkisine bağlı olarak Ekvator çevresinde görülür .
En yüksek sıcaklık farkı 65°C ile Sibiryada görülür .
Kanadanın kuzeyinde ise 45°Cye ulaşan sıcaklık farkına rastlanır .
Aynı enlemlerde bulunmalarına karşı Sibiryada yıllık sıcaklık farkı Kanadadakinden daha yüksektir .
Çünkü Sibiryada karasallığın etkisi daha belirgindir .
Ilıman kuşak okyanusların batı kıyılarında sıcaklık farkları soğuk su akıntılarının etkisiyle daha yüksektir .
UYARI : En sıcak ay ile en soğuk ay arasındaki sıcaklık farkına yıllık sıcaklık farkı denir . Bu farklar dönenceler çevresinde , karasal bölgelerde en fazladır . Ekvator çevresinde ve denizel etkilere açık yerlerde ise sıcaklık farkları azalır .
Türkiyede Sıcaklığın Dağılışı
Türkiye Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı
En düşük sıcaklıklar , enlem ve karasallık nedeniyle Kuzeydoğu Anadoluda Erzurum Kars Bölümünde görülür .
En yüksek sıcaklıklar , enlem ve denizellik nedeniyle Akdeniz kıyılarında görülür .
Kıyı kesimlerinde denizellik nedeniyle sıcaklık 0°Cnin üstündedir .
İç kısımlarda karasallık nedeniyle sıcaklık düşüktür . Buna bağlı olarak kıyı bölgeler ile iç bölgeler arasındaki sıcaklık farkı artmıştır .
Türkiye Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı
En yüksek sıcaklıklar enlem etkisi ve nem azlığı nedeniyle Güneydoğu Anadoluda görülür .
Enlem etkisi nedeniyle güneyden kuzeye doğru sıcaklık azalır .
Kıyı bölgeler ile iç bölgeler arasındaki sıcaklık farkı Ocak ayına oranla azalmıştır .
Türkiye Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı
İzoterm eğrileri genellikle batı-doğu uzanışlıdır .
En düşük sıcaklıklar Kuzeydoğu Anadoluda görülür . Nedenleri :
En yüksek sıcaklıklar , Güneydoğu Anadoluda görülür . Nedenleri :
Bölgenin güneyde yer alması nedeniyle sıcak enlemlere yakın olması .
Bölgenin deniz etkisine kapalı olması nedeniyle karasallığın belirginleşmesi
Bölgenin sıcak ve kuru çöl rüzgarlarına açık olması
Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı
Nemlilik etkisiyle en düşük sıcaklık farkları Karadeniz Bölgesi kıyı kesimlerindedir .
Karasallığın etkisiyle , kıyılardan uzaklaştıkça sıcaklık farkları artar .
En yüksek sıcaklık farkı Doğu Anadoluda , Erzurum Kars Platosundadır .
UYARI : Sıcaklık farklarının 15°C nin üstünde olması , Türkiyenin matematik konumu ile ilgilidir .
Basınç
Atmosfer Basıncı
Atmosferi oluşturan gazların belli bir ağırlığı vardır . Gazların yeryüzündeki cisimler üzerine uyguladığı basınca atmosfer basıncı denir .
Normal Hava Basıncı
45° enlemlerinde , deniz seviyesinde ve 15°C sıcaklıkta ölçülen basınca normal hava basıncı denir .
Cıva sütununun yüksekliği ile ( normal basınç 760 mm )
Cıva sütununun ağırlığı ile ( normal basınç 1033 gr )
Kuvvet birimi ile ( normal basınç 1013 milibar ) ifade edilir .
Basınç barometre ile ölçülür . Cıvalı barometre , barograf , aneroid baramotre ve altimetre gibi çeşitleri vardır .
Cıvalı Barometre : Üstü açık bir kaba daldırılmış , yukarı ucu kapalı bir cam borudur . Hava basıncı , boruyu dolduran cıva sütununu dengede tutar . Hava basıncı azalıp çoğaldıkça cıva sütunu da alçalıp yükselir .
Cıvalı barometre camdan yapıldığı ve hep düz durması gerektiği için her zaman kullanımı kolay değildir .
Barograf : Basıncı sürekli kaydeden ve yazıcı ucu bulunan bir tür madeni barometredir .
Aneroid Barometre : Madeni barometredir . Cıvalı barometrelerin kullanım alanının sınırlı olması ve taşıma zorluğu nedeniyle geliştirilmiştir .
Altimetre : Madeni barometrelerin bir çeşididir . Yükseldikçe basıncın azalması kuralına dayanılarak , yüksekliklerin ölçülmesi amacıyla yapılmıştır .
Basınç Etmenleri
Hava basıncı çeşitli etmenler altında değişiklik gösterir .
Sıcaklık ( Termik Etken )
Basıncı en çok etkileyen etmen sıcaklıktır . Sıcaklığın günlük mevsimlik değişimine bağlı olarak basınç değişir . Isınan hava genleşerek yükselir . Gazların seyrelmesi nedeniyle basınç düşer ve alçak basınç alanı oluşur . Soğuyan havada gaz molekülleri sıkışarak ağırlaşır . Ağırlaşan gazlar yeryüzüne doğru yığılır ve yüksek basınç alanı oluşur .
Yükselti
Yeryüzünden yükseldikçe;
Yerçekimi ,
Atmosferdeki gazların miktarı azalır .
Bunlara bağlı olarak basınç düşer .
Hava Yoğunluğu ( Dinamik Etken )
1m 3 havanın içerisindeki gazların miktarına hava yoğunluğu denir . Yoğunluk su buharına ve toz zerreciklerine göre değişir .
Yerçekiminin azalıp çoğalması ,
Havanın ısınıp soğuması ,
Yükseltinin artması ,
Dünyanın ekseni çevresindeki dönüşü ,
Hava yoğunluğunun değişmesine neden olur .
Hava yoğunluğu arttıkça basınç yükselir , yoğunluk azaldıkça basınç düşer .
Yerçekimi
Dünyanın geoid şekli nedeniyle yerçekiminin Ekvatordan kutuplara doğru artması , basıncın kutuplarda yüksek olmasının nedenlerinden biridir .
Mevsim
Mevsimlerin basınç üzerindeki etkisi ılıman kuşakta belirgindir . Yaz aylarında ısınmanın etkisiyle karalar alçak basınç , denizler ise yüksek basınç alanıdır . Kışın ise denizler alçak basınç , karalar yüksek basınç alanıdır . Bu durum sıcaklığın basınç üzerindeki etkisini kanıtlar .
Dünyanın Günlük Hareketi
Dünya , ekseni çevresinde döndüğü için hava akımları yönlerinden sapar . Sapmalar sonucu 30°enlemlerinde alçalıcı hava hareketleri ile yoğunluk arttığından basınç yükselir ve dinamik yüksek basınç alanı oluşur .
60° enlemlerinde ise batı ve kutup rüzgarları karşılaşır . Bu rüzgarların birbirlerini iterek yükselmesiyle 60° enlemlerinde gaz yoğunluğu azaldığından basınç düşer . Böylece dinamik alçak basınç alanı oluşur .
UYARI : Dünyanın günlük hareketi sonucunda hava akımlarının sapması , dinamik basınç alanlarını oluşturur . Dünyanın ekseni çevresindeki hareketine bağlı olarak oluşan basınçlara dinamik basınç denir .
Basınç Tiplerinin Özellikleri :
10 13 milibardan düşük olan basınçlara alçak basınç ( siklon ) yüksek olanlara ise yüksek basınç ( antisiklon ) denir .
Alçak Basınç ( Siklon )
Termik ve dinamik alçak basınç merkezlerinde benzer hava hareketleri görülür .
Havanın yoğunluğu azdır .
Hava yükseltici bir hareket gösterir .
Yeryüzündeki hava hareketi çevreden merkeze doğrudur .
Merkezden çevreye doğru basınç artar .
Dünyanın günlük hareketi nedeniyle hava akımları , Kuzey Yarım Kürede saat ibresinin tersi yönde , Güney Yarım Kürede ise saat ibresi yönünde sapmaya uğrar .
UYARI : Basınç farkının olduğu yerlerde , hava hareketi her zaman yüksek basınçtan alçak basınca doğrudur .
Termik alçak basıncın etkili olduğu alanlarda hava sıcaklığı yüksektir .
Dinamik alçak basıncın etkisi altında olan yerlerde sıcaklık düşüktür .
Yüksek Basınç ( Antisiklon )
Termik ve dinamik yüksek basınç merkezlerinde benzer hava hareketleri görülür .
Havanın yoğunluğu fazladır .
Hava alçalıcı bir hareket gösterir .
Yeryüzündeki hava hareketi merkezden çevreye doğrudur .
Dünyanın günlük hareketi nedeniyle hava akımları , Kuzey Yarım Kürede saat ibresi yönünde , Güney Yarım Kürede saat ibresinin tersi yönde sapma gösterir .
UYARI : Basınç farkının olduğu yerlerde , hava hareketi her zaman yüksek basınçtan alçak basınca doğrudur .
Dinamik yüksek basıncın etkili olduğu yerlerde hava sıcak ve kurudur . Termik yüksek basıncın etkili olduğu yerlerde ise hava soğuk ve kurudur .
Basınç Kuşakları
Termik Alçak Basınç Kuşağı ( Tropikal Basınç Kuşağı )
Ekvator ve çevresinde sıcaklığa bağlı olarak oluşmuştur .
Sıcaklık yüksek olduğu için sıcak çekirdekli siklon da denir .
Dinamik Yüksek Basınç Kuşağı ( Subtropikal Basınç Kuşağı )
Dünyanın ekseni çevresindeki dönüşünün rüzgarlar üzerinde oluşturduğu sapma etkisiyle 30° enlemleri çevresinde oluşan basınç kuşağıdır . Bu kuşak Kuzey Yarım Kürede yaz aylarında kuzeye , kış aylarında güneye kayar . Alçalıcı hava hareketlerine bağlı olarak havanın ısınması ve nem miktarının düşmesi nedeniyle 30° enlemleri çevresinde çöller oluşur .
Dinamik Alçak Basınç Kuşağı ( Subpolar Basınç Kuşağı )
60° enlemlerinde kutup rüzgarları ve batı rüzgarlarının karşılaşması ile oluşur . Sıcaklık düşük olduğu için soğuk çekirdekli siklon da denir .
Kışın kara ve denizlerin farklı ısınmaları aynı enlem üzerinde farklı basınç koşullarının görülmesini sağlar . Bu nedenle kışın karalar üzerinde yüksek basınç oluşması bu basınç kuşağını kesintiye uğratır .
Termik Yüksek Basınç Kuşağı ( Polar Basınç Kuşağı )
Kutuplar çevresinde düşük sıcaklık nedeniyle oluşan , yüksek basınç alanıdır .
UYARI : Basınç kuşakları , Kuzey Yarım Kürede karalar üzerinde kesintiye uğrar . Güney Yarım Kürede ise karaların oranı çok az olduğundan basınç kuşakları daha düzenli ve süreklidir .
Türkiyede Etkili Olan Basınç Merkezleri
Türkiye farklı özellikteki basınçların etkisinde kalır . Bu durum daha çok Türkiyenin matematik konumunun sonucudur .
Yüksek Basınçlar :
Sibirya Antisiklonu
Ülkemizde doğu ve kuzeydoğudan sokulan termik kökenli yüksek basınç alanıdır .
Türkiyeyi sadece kış aylarında Doğu Anadolu ve Balkanlar üzerinden sarkarak etkiler .
Az fakat etkin kar yağışı ile soğuk ve ayazın fazla olduğu hava tipini simgeler .
Balkanlardan sarktığında Azor yüksek Basıncı ile birleşerek İzlanda Alçak Basıncının Türkiyeyi etkilemesine izin vermez . Bu nedenle uzun süreli , sakin ve soğuk kuş koşulları yaşanır .
Azor Antisiklonu
Ülkemizi sürekli etkileyen dinamik kökenli yüksek basınç alanıdır .
Kışın serin , yağışsız ve batı yönlü rüzgarlarla kendini belli eder . Rüzgar hızları yavaştır .
Kışın sürekli alçalıcı hareket gösterdiği ve soğuk yeryüzüne dokunduğu için havanın alt kısımlarında soğuk , durgun bir hava katmanı oluşur . Bu durgun hava bölümü içerisinde şehirsel atıklar birikerek hava kirliliğine neden olur .
Kış ayalarında Kuzey Afrika üzerinde İzlanda Alçak Basıncının sıcak bölümü oluşarak İzlanda Alçak Basıncının değişmesine yardım eder . Yaz aylarında ise güneş ışınlarının gelme açısına bağlı olarak etki alanını Akdeniz üzerinden İngiltereye kadar genişletir . Bu durumda Türkiyede kuzey yönlü rüzgarlar etkili olur .
Alçak Basınçlar :
İzlanda Siklonu
Dinamik kökenli bu alçak basınç alanı kışın etkilidir .
Ülkemize batı ve kuzeybatıdan sokulur .
Hareketli hava kütlelerini getirdiği için rüzgar birkaç gün ara ile çok farklı yönlerden eser . Rüzgarın esme yönü güneybatıdan başlar , kuzeybatıya kadar döner . Bu basınç merkezinde güney sektörlü rüzgarlar sıcaklığı artırırken , kuzey sektörlü rüzgarlar sıcaklığı düşürücü etki yapar ve cephesel yağışlara neden olur . Özellikle Karadenizde bubasınç alanı etkisiyle cephesel ve orografik yağışlar görülür .
Eğer kendisinden daha sıcak olan Akdenize iner ve uzun bir süre burada kalırsa nem yüklenir . Türkiyenin güneybatı kıyılarında aşırı kış yağışlarına neden olur .
Basra Körfezi İran Siklonu
Termik kökenli bu basınç alanı , yaz aylarında karaların aşırı ısınması nedeniyle oluşmuştur .
Ülkemizde güney ve güneydoğudan sokulan ve yaz aylarında etkili olan Basra Alçak Basıncı;
Aşırı çöl sıcaklarının yaşanmasına ,
Yaz başlarında karaların fazla ısınması ve atmosferin üst kısımlarının daha soğuk olması nedeniyle ani , gök gürültülü , sağanak yağışlara ,
Azor Yüksek Basıncının da etkisiyle kuzey yönlü rüzgarların etkin olmasına neden olur .
Rüzgarlar
Rüzgar
Hava kütlelerinin yatay yöndeki hareketlerine rüzgar denir .
Rüzgarlar basınç farklılıklarından doğar ve daima yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru eser .
Rüzgarların Özellikleri :
Rüzgarın Hızı
Hava kütlesinin hareket hızıdır . Rüzgar hızı saniyede metre ( m/sn ) ya da saatte kilometre ( km/sa ) olarak ifade edilir .
Rüzgarın hızı anemometre ile ölçülür .
Rüzgarın Hızını Etkileyen Etmenler
Basınç Farkı
Rüzgarın hızını etkileyen temel etmendir . Basınç alanları arasındaki fark ne kadar fazla ise , rüzgar o kadar hızlı eser . Basınç farkının güçlü olduğu yerlerde izobarlar sık , zayıf olduğu yerlerde ise seyrek geçmektedir .
İzobar : Hava basıncının aynı olduğu yerleri birleştiren eğrilere izobar ( eş basınç ) eğrisi denir . Basınç haritalarında bu değerler deniz seviyesine indirgenmiş olarak kullanılır .
Basınç Merkezlerinin Yakınlığı
Alçak ve yüksek basınç merkezleri arasındaki uzaklık arttıkça rüzgarın şiddeti azalır . Basınç merkezleri birbirine ne kadar yakın ve aradaki basınç farkı ne kadar fazla ise rüzgar o kadar hızlı eser .
Dünyanın Günlük Hareketi
Dünyanın günlük hareketinin etkisiyle rüzgarlar esme yönlerinden sapar . Bu nedenle rüzgarlar basınç farkını izlemeyip izobarlara paralel bir şekilde estiklerinden hızları azalır .
Dünya ekseni çevresinde dönmeseydi rüzgarlar yüksek basınçtan alçak basınca doğru en kısa yolu izleyerek daha hızlı eseceklerdi . Ancak Dünyanın ekseni çevresindeki dönüşünün etkisiyle en kısa yolu izlemeyen rüzgarlar daha yavaş eser .
UYARI : Rüzgarların sapma gücü enleme ve rüzgarın hızına göre değişir .
Yer şekilleri
Yeryüzünün dağlık ve engebeli arazilerinde rüzgarın sürtünme etkisi arttığından , hızı azalır . Engebeli olmayan alanlarda , deniz ve okyanuslar üzerinde sürtünme etkisi azaldığından rüzgarın hızı artar .
Rüzgarın Yönü
Rüzgarın yönü bulunulan noktaya göre belirlenir ve rüzgar hangi coğrafi yönden geliyorsa ona göre adlandırılır .
Rüzgarın yönü , basınç merkezlerinin konumuna , Dünyanın günlük hareketine , yer şekillerine bağlı olarak değişir .
Dünyanın Günlük Hareketi
Dünyanın ekseni çevresindeki dönüşü nedeniyle rüzgarlar yönlerinden sapar . Rüzgar yönlerini saptıran etkiye koriyolis ( coriolis ) gücü denir . Koriyolis gücü ile rüzgarlar Kuzey Yarım Kürede sağa , Güney Yarım Kürede sola sapar .
Türkiyede görülen yerel rüzgarlar , yıldız , poyraz , gün doğusu , keşişleme , kıble , lodos , gün batısı ve karayeldir .
Rüzgarın Frekansı ( Esme Sıklığı )
Rüzgarın yıl içinde belirli bir yönden esme sıklığına rüzgar frekansı denir .
Esme sıklığı rüzgar frekans gülleri ile gösterilir .
Bir bölgede belirli bir sürede rüzgarların en sık estiği yöne egemen rüzgar yönü denir .
Örneğin Ankara Meteoroloji İstasyonu verilerine göre , Ankaraya ait yıllık ortalama rüzgar frekans gülüne bakıldığında , yıl içinde kuzeydoğudan esen rüzgarların toplam 5000 esme sayısı ile en fazla olduğu görülür . Yani egemen rüzgar yönü kuzeydoğudur .
UYARI : Bir yerin rüzgar gülüne bakarak egemen rüzgar yönü ve o yerdeki yer şekillerinin uzanış yönü hakkında bilgi edinebiliriz .
UYARI : Birbirine komşu iki yerin farklı ısınması durumunda öncelikle rüzgar görülür .
Rüzgar Çeşitleri
Rüzgarlar , oluşumlarına , esiş sürelerine ve etki alanlarına göre üçe ayrılırlar :
Sürekli Rüzgarlar
Genel Hava dolaşımına bağlı , sürekli basınç kuşakları arasında yıl boyunca yön değiştirmeden esen rüzgarlardır .
Alizeler
30° enlemlerinden ( DYB ) Ekvatora ( TAB ) doğru esen rüzgarlardır .
Dünyanın ekseni çevresindeki hareketi nedeniyle sapmaya uğrayarak , Kuzey Yarım Kürede kuzeydoğudan , Güney Yarım Kürede güneydoğudan eserler .
En düzenli ve sürekli esen rüzgarlardır .
Okyanus akıntılarının yönlerini düzenlerler .
Başlangıçta kuru olan bu rüzgarlar , deniz üzerinden aldıkları nemi Ekvator çevresine yağış olarak bırakırlar .
Ters Alizeler ( Üst Alizeler )
Ekvatordan ( TAB ) , 30° enlemlerine ( DYB ) doğru esen üst rüzgarlardır .
Her yerde ve her zaman görülmezler .
Yeteri kadar sürekli ve güçlü değillerdir .
30° enlemleri çevresinde aşağıya doğru alçaldığından yağış oluşumunu engellerler .
Batı Rüzgarları
30° enlemlerinden ( DYB ) , 60° enlemlerine ( DAB ) doğru esen batı yönlü rüzgarlardır .
Kuzey Yarım Kürede güneybatıdan , Güney Yarım Kürede kuzeybatıdan eserler .
Yön ve süreklilikleri oldukça değişkendir .
Denizden karaya estikleri için orta kuşak karaların batı kıyılarına bol yağış bırakırlar .
Kıtaların batı kıyılarında okyanus ikliminin gelişmesine neden olmuşlardır .
UYARI : Batı rüzgarları sıcak su akıntılarının yön değiştirmesine neden olur ve akıntıları güçlendirirler .
Kutup Rüzgarları
Kutuplardan ( TYB ) 60° enlemlerine ( DAB ) doğru esen soğuk ve kuru rüzgarlardır .
Kuzey Yarım Kürede kuzeydoğudan , Güney yarım Kürede güneydoğudan eserler .
Kuzey Yarım Kürede kış aylarında etki alanlarını güneye doğru genişleterek okyanusların batı kıyılarında karasal iklimlerin gelişmesine neden olurlar . Yazın ise zayıflar ve kutuplara doğru çekilirler .
UYARI : Sürekli rüzgarlar yıl boyunca varlığını sürdüren sürekli basınç merkezleri arasında eser .
Mevsimlik Rüzgarlar
Yılın bir yarısında belirli bir yönden , diğer yarısında ise tam tersi yönden esen rüzgarlardır . Yıl içinde yaklaşık altı aylık sürelerle yön değiştiren bu rüzgarlara devirli rüzgarlar da denir . Bu tip rüzgarlar , kara ve denizlerin mevsime dayalı farklı ısınma özelliklerinden doğar . Geniş bir kara parçası olan Asya Kıtası , onun güney ve güneydoğusunda yer alan Hint Okyanusu ile Büyük Okyanus bu tip termik basınç sistemlerinin gelişmesine en uygun bölgelerdir . Burada görülen mevsim rüzgarlarına muson adı verilmektedir .
Muson rüzgarları , Güney ve Güneydoğu Asya kıyıları , Avustralya kıyıları ve Afrikanın Gine Körfezi kıyılarında görülür .
Yaz Musonları
Yaz aylarında Asya kıtası Hint Okyanusundan daha çabuk ve çok ısınır . Kıta üzerinde termik kökenli alçak basınç alanı oluşur . Hint Okyanusu ise kıtaya göre daha serin olduğu için termik yüksek basınç alanıdır . Bu nedenle denizden karaya doğru , nemli yaz musonları eser . Kıyılarda bol yağış bırakırlar .
Muson rüzgarlarının etkili olduğu bu bölgeler Dünyanın en yağışlı yerleridir .
UYARI : Yaz musonları denizden karaya doğru estikleri için dağ eteklerine ve yamaçlarına bol yağış bırakırlar .
Kış Musonları
Kış aylarında Asya Kıtası çabuk ve çok soğur . Kıta üzerinde termik kökenli yüksek basınç alanı oluşur . Hint okyanusu ise kıtaya göre daha ılık olduğu için termik alçak basınç alanıdır . Bu nedenle karadan denize doğru serin , yer yer soğuk ve kuru kış musonları eser .
UYARI : Kış musonları karadan denize estiklerinden kuru rüzgarlardır .
Yerel Rüzgarlar
Etki alanları dar ve esiş süreleri kısa olan rüzgarlardır . Oluşumlarındaki temel etken kısa süreli sıcaklık ve basınç farklarıdır .
Meltemler
Günlük sıcaklık ve basınç farklarından doğan rüzgarlardır .
Kara Meltemi
Gece , karalar denizlere göre daha çabuk ve çok soğur . Bu nedenle , karalar üzerinde termik yüksek basınç alanı , denizler üzerinde ise termik alçak basınç alanı oluşur . Bu durumda hava akımları karalardan denizlere doğru olur ve bu rüzgarlara kara meltemi denir .
Deniz Meltemi
Gündüz , karalar denizlerden daha çabuk ve çok ısınır . Bu nedenle karalar üzerinde termik alçak basınç alanı , denizler üzerinde ise termik yüksek basınç alanı oluşur . Bu durumda hava akımları denizlerden karalara doğru olur ve bu rüzgarlara deniz meltemi denir .
Örneğin İzmirde yaz aylarında esen imbat bir deniz meltemidir .
Dağ Meltemi
Gece , yüksek yerler daha çabuk soğuduğundan termik yüksek basınç alanı , alçak yerler ise geç soğuduğundan termik yüksek basınç alanıdır . Hava akımları doruklardan çukur alanlara doğru olur ve bu rüzgarlara dağ meltemi denir .
Vadi Meltemi
Gündüz , yamaçlar vadi tabanlarına göre daha çabuk ve çok ısınır . Yamaçlar termik basınç alanı , vadi tabanları ise termik yüksek basınç alanıdır . Bu durumda , hava akımları vadi tabanlarından yamaçlara doğru olur ve bu rüzgarlara vadi meltemi denir .
UYARI : Meltemler , havanın durgun olması nedeniyle Ekvatorda yıl boyunca , orta enlemlerde ise en çok yaz mevsiminde görülür .
Sıcak Yerel Rüzgarlar
Estikleri yere göre daha sıcak olan rüzgarlardır .
Fön : Yamaçtan aşağı inen hava kütlesinin sıcaklığının her 100 m de 1 °C artmasına bağlı olarak oluşan sıcak ve kuru rüzgarlardır . Bu rüzgarlar kış mevsiminde karların erken erimesine , çığ ya da su baskınlarına neden olur . Yaz mevsiminde ise ürünlerin erken olgunlaşmasını sağlar .
Srikko : Büyük Sahradan Kuzey Afrika ve İtalya kıyılarına doğru esen sıcak ve kuru rüzgarlardır . Akdeniz üzerinden geçerken nem yüklendikleri için İtalya kıyılarına yağış bırakırlar . Çoğu zaman havanın içindeki tozdan dolayı bu yağışlar renkli olur . Srikko kıyıya yağış bırakıp içerilere sokulunca tekrar kuraklaşır .
Hamsin : Büyük Sahradan Mısır ve Libya kıyılarına doğru esen sıcak , kuru ve toz yüklü tipik çöl rüzgarlarıdır .
Samyeli ( Keşişleme ) : Güneydoğudan esen , sıcak ve kuru çöl rüzgarlarıdır . Ürünler üzerinde kurutucu ve kavurucu etki yaparlar . Türkiyede Güneydoğu Anadolu ve Doğu Akdenizde etkisi daha belirgindir .
Lodos : Türkiyeye güneybatıdan esen sıcak ve nemli rüzgarlardır . Lodos yağış bırakmaz ancak havadaki nem miktarını artırır . Ardından hava soğuyunca bu nem yağışa dönüşür . Belli bir esme mevsimi yoktur . Kış aylarıda estiğinde ılıtıcı etki yapar .
Kıble : Güneyden esen sıcak rüzgarlardır . Akdeniz kıyılarına yağış bırakırlar . Torosların güney yamaçlarında etkili rüzgarlardır .
UYARI : Yamaçtan aşağı inen bir kütlenin sıcaklığı ve kurutucu etkisi artar .
Soğuk Yerel Rüzgarlar
Genellikle kış aylarında etkili rüzgarlardır . Dağlık alanlardan ve soğuk enlemlerden ılık kıyılara doğru eserler .
Mistral : Fransanın iç kesimlerinden Rhone Vadisini izleyerek Akdeniz kıyılarına doğru kışın esen soğuk rüzgarlardır .
Bora : Yugoslavyanın iç kesimlerinden Adriyatik Denizi kıyılarına esen soğuk rüzgarlardır .
Krivetz : Romanyanın iç kesimlerinden Karadeniz kıyılarına doğru esen soğuk rüzgarlardır .
Etezien : Balkan Yarımadasından Kuzey Ege kıyılarına doğru esen soğuk rüzgarlardır .
Karayel : Türkiyeye kuzeybatıdan esen soğuk rüzgarlardır . Kışın kar yağışlarına , yazın sağanak yağışlara neden olur .
Yıldız : Türkiyeye kuzeyden esen soğuk rüzgarlardır . Karadeniz kıyılarına yağış bırakırlar . Kar yağışına neden olurlar . Karayel ile karışık estiğinde kar fırtınaları görülür .
Poyraz : Türkiyenin hemen her yerinde esen rüzgarlardır . Yaz poyrazı serinletici etki yapar . Kışın ise kuru soğuklara neden olur .
Tropikal Siklonlar
Tropikal kuşakta sıcak ve nemli hava kütlelerinde oluşan , güçlü ve çok şiddetli esen , yıkıcı etkileri olan rüzgarlardır . Yerel olarak siklon , hurricaine , tayfun , gibi adlar verilir .
Daha küçük ölçekli güçlü girdap hareketlerine de hortum ( tornado ) adı verilir .
Nemlilik
Nem
Yeryüzündeki su kütlelerinden buharlaşan su , atmosferin nemlenmesine yol açar . Atmosferdeki su buharına hava nemliliği de denir . Önemli bir sıcaklık etmeni olan atmosferdeki su buharının miktarı , yere ve zamana göre değişir .
Atmosferde nemliliğin dağılışını etkileyen etmeler .
Buharlaşma
Atmosferdeki nemin kaynağı yeryüzündeki su kütleleridir . Sıcaklık arttıkça , havadaki nem açığı arttıkça , su yüzeyi genişledikçe , rüzgar estikçe , basınç azaldıkça , buharlaşma artar .
Sıcaklık
Sıcaklığın yüksek olduğu yerlerde havanın nem alma kapasitesi de yüksek olduğu için buharlaşma artar , düşük olduğu yerlerde ise buharlaşma azalır .
Yükseklik
Ağır bir gaz olan su buharı , yerçekiminin etkisiyle fazla yükselemez . Yoğunlaşma sonucu yağış tekrar yeryüzüne düşer . Yükseldikçe hava soğuyacağından havanın su buharı taşıma kapasitesi dolayısıyla buharlaşma azalır .
Basınç
Yüksek basınç alanlarında alçalıcı hava hareketi buharlaşmayı engeller . Çünkü alçalan havanın yoğunluğunun artması su buharının yükselmesini önler . Alçak basınç alanlarında ise yükselen havanın yoğunluğu daha az olacağı için buharlaşma daha kolaydır .
Mutlak Nem ( Varolan Nem )
1m 3 havanın içindeki su buharının gram olarak ağırlığına mutlak nem denir . Mutlak nem , sıcaklığa bağlı olarak , Ekvatordan kutuplara doğru , denizlerden karalara doğru ve yükseklere çıkıldıkça azalır .
Maksimum Nem ( Doyma Miktarı )
1m 3 havanın belli bir sıcaklıkta taşıyabileceği nemin gram olarak ağırlığıdır . Hava kütleleri ısındıkça genleşip hacimleri artar . Bu nedenle nem alma ve taşıma kapasiteleri de artar . Eğer hava taşıyabileceği kadar nem alırsa doyma noktasına ulaşır ve doymuş hava adını alır .
Örneğin : 20°C sıcaklığa sahip bir hava kütlesinin taşıyabileceği nem miktarı 17 , 32 gr/m 3 tür . Bu hava kütlesinin sıcaklığı 30°C ye yükseldiğinde havanın hacmi genişleyeceği için taşıyabileceği nem miktarı da artar ve doyma noktası 30 , 4 ge /m 3 e yükselir . Bu nedenle hava kütlesinin doyması için aradaki fark ( 13 . 08 gr ) kadar nem yüklenmesi gerekir .
UYARI : Hava kütleleri , genellikle doyma noktasının üzerinde nem taşıyamaz .
Bağıl Nem
Hava her zaman taşıyabileceği kadar nem yüklenmez . Genellikle havadaki su buharı miktarıyla doyma miktarı arasında bir fark bulunur . Bu farka doyma açığı ( nem açığı ) denir .
Belli sıcaklıkta 1m 3 havanın neme doyma oranına ise bağıl nem denir .
Bağıl Nem = Mutlak Nem ( Varolan Nem ) x 100
Maksimum Nem ( Doyma Miktarı )
Formülü ile hesaplanır .
Bağıl Nemi Artıran Etkenler
Bağıl nem , mutlak nemin artması ya da hava sıcaklığının azalması nedeniyle artar .
Mutlak Nemin Artması
Mutlak nem bakımından fakir , diğer bir deyişle doyma açığı bulunan bir hava kütlesi denizler üzerinden geçerken buharlaşma yolu ile ya da mutlak nemi kendisinden daha çok ( doyma noktasına yakın ) olan bir hava kütlesi ile karşılaştığında karışma yolu ile mutlak nem bakımından zengin hale gelir . Hava kütlesinin sıcaklığı değişmeden nem kazandığı için bağıl nemi de artar .
Hava Sıcaklığının Azalması
Hava kütlesi kendisinden daha soğuk bir hava ile karşılaştığında ya da soğuk bir zemin üzerinden geçtiğinde sıcaklığı düşer . Böylece nem miktarı değişmeden sıcaklığı düşen hava kütlesinin bağıl nemi artar .
Mutlak Nem , Maksimum Nem ve Bağıl Nem İlişkisi
Bir yerdeki yağış oluşumu mutlak nem ( varolan nem ) ile maksimum nem ( doyma noktası ) arasındaki ilişkiye bağlıdır . Yağış oluşumu için havanın nem yüklenerek doyma noktasına ulaşması ve bağıl neminin % 100 olması gerekir .
MUTLAK , MAKSİMUM VE BAĞIL NEM İLİŞKİSİ
Mutlak Nem ( Varolan Nem ) = Maksimum Nem ( Doyma Miktarı ) Bağıl Nem = %100 Hava neme doymuştur .
Mutlak Nem ( Varolan Nem ) > Maksimum Nem ( Doyma Miktarı ) Bağıl Nem > %100 Havada nem fazlası bulunur . Bu fazlalık yoğunlaşarak yağış biçiminde yeryüzüne döner .
Mutlak Nem ( Varolan Nem ) < Maksimum Nem ( Doyma Miktarı ) Bağıl Nem < %100 Havada doyma açığı yani nem açığı bulunur . Nem açığının kapanması için hava sıcaklığının azalması ya da havanın nem yüklenmesi gerekir .
UYARI : Soğuk bölgelerde havanın doyma miktarı düşük olduğu için bu bölgelerde bağıl nem yüksektir . Çöl bölgelerinde ise havanın doyma miktarı yüksek olduğu için , hava kütlesi soğuk bölgelerden daha çok mutlak nem içerse bile bağıl nem miktarı düşüktür .
Yoğunlaşma
Atmosferdeki su buharının gaz halden sıvı ya da katı hale geçmesine yoğunlaşma denir . Yoğunlaşmanın temel nedeni sıcaklığın düşmesidir .
Yoğunlaşma Çeşitleri
Havanın Alttan Soğumasına Bağlı Yoğunlaşma
Bu tip yoğunlaşma ile sis oluşur . Yatay ya da yataya yakın hareket eden ılık ve nemli bir hava kütlesinin kendisinden daha soğuk bir zemin üzerinden geçişi sırasında içindeki su buharının su zerrecikleri şeklinde yoğunlaşmasına sis denir .
Hava Kütlesi Sisi
Genellikle hava hareketlerinin yatay yönde ve yavaş olduğu yerlerdeki ısı kaybı sonucu oluşan sislerdir .
Kara Sisi ( Radyasyon Sisi )
Kara sisleri sıcaklık terselmesinin görüldüğü yerlerde ve dönemlerde kara içlerinde oluşur .
Sıcaklık Terselmesi : Bazı dönemlerde yerin aşırı enerji kaybetmesi , dağlardan çukur alanlara soğuk havanın inmesi , sıcak havanın üstüne soğuk havanın gelmesi ya da alçalan havanın alt bölümlerinin soğuması gibi nedenlerle hava tabakasının sıcaklığı yerden yükseldikçe düzenli olarak azalmaz . Belirli bir yükseltiye kadar artan sıcaklık sonra yeniden düzenli olarak azalmaya başlar . Bu olaya sıcaklık terselmesi denir .
Kıyı ve Deniz Sisi ( Adveksiyon Sisi )
Yatay hava hareketleri sonucunda ılık ve nemli hava kütlesinin kendinden daha soğuk zemin üzerinden geçtiği kıyılarda ve deniz üzerinde oluşan sislerdir .
Örneğin İngilterede batı rüzgarlarının ve Gulfstream sıcak su akıntısının etkisi ile bu tip sisler yıl boyunca görülür .
Yer şekli Sisi ( Orografik Sis )
Yamaç eğimi az olan yerlerde ılık ve nemli hava kütlesinin yamaç boyunca yükselmesi ve bunun sonucunda içindeki su buharının soğuyarak yoğunlaşması ile oluşan sislerdir .
Cephe Sisi
Sıcaklık ve nem bakımından farklı hava kütlelerinin karşılaşma bölgelerinde , sıcak hava soğuk hava üzerinde yükselir . Yükselen sıcak havada olan yoğunlaşmalar sonucunda soğuk hava içine su buharı katılır . Nem miktarı artan soğuk havanın yoğunlaşmasıyla sis ya da bulut oluşur .
UYARI : Sis yoğunluğu havanın nem taşıma kapasitesine bağlı olduğundan , gece daha fazladır .
Yükselen Havanın Soğumasına Bağlı Yoğunlaşma
Bu tip yoğunlaşma ile bulut oluşur . Bir hava kütlesinin dikey yönlü hareketi sırasında , yerden yükseldikçe içindeki subuharının su zerrecikleri şeklinde yoğunlaşmasına bulut denir . Bulutların güneş ışınlarını engelleyici etkisi ile yeryüzünün aşırı ısınıp soğuması önlenir .
Bulutluluk Oranı
Gökyüzünün bulutlarla kaplı olma oranıdır . Bulutluluk nefometre ile ölçülür . Bulutluluk oranının yüksek olduğu ( her mevsim bol yağış alan ) yerlerde güneşli gün sayısı azdır . Örneğin İngilterede , batı rüzgarlarının ve sıcak su akıntılarının etkisiyle hemen her mevsim yağışlı ve güneşli gün sayısı azdır .
UYARI : Bulut kümelerinin altının düz olması yoğunlaşmanın aynı seviyede olduğunu gösterir .
Nefometre : Bulutluluk gökyüzünü kaplayan bulutların miktarı 10 ya da 8 eşit parçaya bölünmüş ve nefometre adı verilen bir araç ile ölçülür . Nefometre ufku kaplayacak şekilde tutularak bulutla kaplı pencereler sayılır . Bulutla kaplı pencere sayısının tüm pencere sayısına oranı da bulutluluğu verir .
Bulut Tipleri
Bulutlar yüksekliklerine göre incelenir .
Yüksekliklerine göre bulutlar 3 gruba ayrılır:
Yüksek Bulutlar
6000mnin üstündeki hava katmanlarında su buharının buz şeklinde yoğunlaşması ile oluşan bulutlardır . Bu seviyelerdeki su buharı azlığına bağlı olarak görünüşleri tüy şeklindedir . Bunlara genel olarak sirrus adı verilir .
UYARI : Kümülonimbus bulutları dikey yönlü hareketlerinin fazla olması nedeniyle her üç ( alçak , orta , yüksek ) seviyeye de yayılabilen bulutlardır .
Orta Bulutlar
3000 6000 m arasındaki yükseltilerde yoğunlaşmalara bağlı olarak oluşan bulutlardır . Bunlara alto bulutları adı verilir . Genellikle beyaz renklilerdir .
Alçak Bulutlar
Yeryüzü ile 3000 m arasında oluşan kalın , yoğun ve koyu görünüşlü bulutlardır . Yoğunlaşma hızlı ve kısa sürede olursa küme şekilli yoğun yağış bırakan bulutlar oluşur . Eğer yoğunlaşma yavaş ve uzun sürede olursa tabaka şekilli ve uzun süren çisinti şeklinde yağış bırakan bulutlar oluşur .
Yağış
Havadaki nemin doyma noktasını aşıp , su damlacıkları , buz kristalleri veya buz parçacıkları şeklinde yoğunlaşmasına yağış denir .
Yerde Yoğunlaşma Biçimindeki Yağışlar
Çiy : Havanın açık ve durgun olduğu gecelerde , havadaki su buharının soğuk cisimler üzerinde su damlacıkları biçiminde yoğunlaşmasıdır . İlkbahar ve yaz aylarında görülür .
UYARI : Bir bölgede yağışların oluşabilmesi için hava sıcaklığının düşmesi , hava kütlesinin yükselmesi ve havanın doyma noktasına ulaşması gerekir . Dolu yağışı orta enlemlerde , genellikle sağanak yağmurlara birlikte , ilkbahar ve yaz aylarında görülür . Çiy 0°Cnin üzerindeki , kırağı 0°Cnin altındaki yoğunlaşmalar ile oluşur .
Kırağı : Soğuyan zeminler üzerindeki yoğunlaşmanın buz kristalleri şeklinde olmasıdır . Kırağının oluşabilmesi için de havanın açık ve durgun olması gerekir .
Kırç : Aşırı soğumuş su taneciklerinden oluşan bir sis uzun süre yerde kaldığında , su taneciklerinin soğuk cisimlere çarparak buz haline geçmesidir .
Troposferde Yoğunlaşma Biçimindeki Yağışlar
Yağmur : Buluttaki su taneciklerinin damlalar halinde birleşerek yeryüzüne düşmesidir .
Kar : Havadaki su buharının 0°Cnin altında yoğunlaşarak ince taneli buz kristallerine dönüşmesidir .
Dolu : Dikey yönlü hava hareketlerinin çok güçlü olduğu bulutlarda , sıcaklığın birdenbire ve büyük ölçüde düşmesiyle su tanecikleri donar .
Yağış Miktarı
Yıl içerisinde birim alana düşen toplam yağış miktarına denir .
Yağış , plüviyometre ile ölçülür , kg/m 2 ya da mm olarak ifade edilir .
Yağış Miktarını Etkileyen Etmenler
Hava Kütlesi : Bir yerin yağış alabilmesi için uygun hava kütlelerinin ve buna bağlı cephe sistemlerinin etkisi altında bulunması gerekir . Hava kütlesi nemli ise yağış miktarı artar . Örneğin Türkiyede kış yağışlarının fazlalığı İzlanda Gezici Alçak Basıncının kışın daha etkili olmasının bir sonucudur .
Yükselti ve Yer şekilleri : Deniz seviyesinden yaklaşık 1500 2000 yükseltiye kadar her 100 mde yağış miktarı 50 400 mm arasında artar . Bu yükseltiden sonra yağışlar azalır . Çünkü içindeki nemin büyük bölümünü yamacın orta bölümlerine bırakan hava kütlesi doruklara kuru olarak geçer . Nemli hava kütlelerine dönük yamaçlarda yağışın fazla , ters yamaçlarda yağışın az olması ise yer şekillerinin yağış miktarına etkisini kanıtlar .
Denize Etkisine Kapalılık : Denizden uzaklaştıkça yağış miktarı azalmaktadır . Çünkü , nemli hava kütleleri , içindeki nemin büyük bir bölümünü kıyı kesimlerinde bırakır ve içerilere daha kuru olarak sokulur .
Akıntılar : Sıcak su akıntılarının etkisiyle ısınıp nemlenen hava kütleleri serin kara üzerine geldiğinde yağış bırakır . Örneğin , İngiltere ve Japonya kıyılarında yağış miktarının fazla olmasında sıcak su akıntıları etkilidir . Soğuk su akıntılarının geçtiği kıyılarda ise yağış miktarının azaldığı görülür .
Bitki Örtüsü : Özellikle ormanlardaki terleme , nem miktarını artırdığından yağışlar %3 6 oranında artar .
Yağış Tipleri :
Yükselim ( Konveksiyon ) Yağışları
Isınarak yükselen havanın soğuması ile oluşan yağışlardır .
Ekvator çevresinde yıl boyunca orta enlemlerde ilkbahar ve yaz aylarında bu tip yağışlar görülür .
Türkiyede ilkbahar ve yaz başlarında kuzeybatıdan gelen nemli ve soğuk hava , İç Anadoluda ısınarak , yükselir ve yağış bırakır . Bu yağışlara kırkikindi yağmurları denir .
Yamaç ( Orografik ) Yağışları
Nemli hava kütlelerinin bir dağ yamacına çarparak yükselmesi sonucunda oluşan yağışlardır .
Orografik yağışlar en çok kıyıya paralel uzanan dağların denize dönük yamaçlarında görülür .
Türkiyede Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağlarında yamaç yağışı belirgindir .
UYARI : Egemen rüzgar yönüne dük uzanan dağ yamaçları orografik yağışları alır .
Cephe Yağışları
Sıcak ve soğuk hava kütlelerinin karşılaşma alanlarında oluşan yağışlardır .
Yeryüzündeki yağışların önemli bir bölümünü bu tip yağışlar oluşturur .
Batı ve Orta Avrupa ile okyanusal iklim bölgelerinde her mevsim , Akdeniz iklim bölgelerinde kış aylarında cephesel yağışlar görülür .
Dünyada Yağışın Dağılışı
Çok Yağışlı Bölgeler
Ekvatoral Bölge : Yıl boyunca ısınmanın fazla olması nedeniyle yükselim yağışları görülür . Bu bölgede karşılaşan kuzey ve güney alizeleri de yükselim yağışlarına yol açar . Her mevsim yağışlı olan ekvatoral bölgede , Mart ve Eylül aylarında yağış miktarı artar . Yıllık yağış toplamı 2000 mm civarındadır .
Muson Asyası : Yaz musonlarının etkisiyle yaz aylarında bol yağış alır . Yağışlar , yamaç yağışı şeklindedir . Kış ayları genellikle kurak geçer . Yıllık yağış miktarı 2000 mmnin üstündedir .
Orta Kuşak Karaların Batı Kıyıları : Her mevsimin yağışlı olduğu bölgelerdir . Kış yağışlarının nedeni gezici alçak basınç ve buna bağlı cephe sistemleridir . Dağlık kıyılarda yer şekilleri yağış miktarını artırıcı etki yapar . Ayrıca bu kıyılar batı rüzgarları ve sıcak su akıntılarının etkisi altıdadır .
UYARI : Kuzey Amerika Kıtasının doğu kıyısında tropikal siklonlar nedeniyle çok yağış görülür .
Yağışlı Bölgeler
Akdeniz Bölgeleri : 30° - 40° enlemleri arasında kışları yağışlı , yazları kurak bir yağış rejimi gelişmiştir . Bölge , yazın subtropikal yüksek basınçların , kışın ise batı rüzgarları ve geçici alçak basınçların etkisinde kalır . Kış yağışları , cephesel yağışlardır . Dağlık alanlarda ise orografik cephesel yağılar görülür .
Orta Kuşak Kıtalarının Doğu Kıyıları : Her mevsimi yağışlıdır . Genellikle yağışlar cepheseldir . Ancak yaz mevsiminde konveksiyonal yağışlar da görülür . Soğuk su akıntıları bazı kıyılarda çöllerin gelişmesine neden olmuştur .
Savan Bölgeleri : 10° - 20° enlemleri arasında , kışların kurak , yazların ise yağışlı geçtiği bölgelerdir . Yaz yağışları konveksiynal yağışlardır . Kış kuraklığının nedeni subtropikal yüksek basınç alanının Ekvatora doğru kaymasıdır .
Az Yağışlı Bölgeler
Orta kuşak karasal bölgelerde kışın , karaların iç kısımlarında havanın soğuk olması nedeniyle antisiklon alanları oluşur . Nemli havanın iç kısımlara sokulmasını önler . Buralarda kışlar biraz nemli ancak yağışsızdır . İlkbahar ve yaz aylarında ise ısınmaya bağlı konveksiyonal yağışlar görülür .
Kurak Bölgeler
Subtropikal Yüksek Basınç Bölgeleri
20° - 30° enlemleri arasında yıl boyunca yağışın çok az görüldüğü hatta bazı yıllarda yağışın hiç görülmediği bölgeler vardır . Alçalıcı hava hareketleri nem açığını büyütür ve kuraklığın belirginleşmesine neden olur . Bu bölgeler , Büyük Sahra , Arabistan ve Avustralyada geniştir . Güney Afrika , Güney Amerika ve Meksikada daha dar alanlıdır .
Orta Kuşak Kıtalarının Deniz Etkisine Kapalı İç Kısımları
Denizden çok uzak olan bu bölgelere nemli rüzgarlar ulaşamaz . Kıyıya paralel uzanan dağ sıraları da nemli rüzgarları engellediği için bu bölgelerde kuraklık belirgindir . Örneğin Orta Asya çöllerinin oluşumu buna bağlıdır .
Kutuplar
Kutuplar çevresi soğuk olduğundan havanın mutlak nemi düşük ve yağış miktarı azdır . Ayrıca buralarda yüksek basınç alanının egemen olması yağışları önler . Buralara daha çok soğuk çöller denir .
Türkiyede Yağışın Dağılışı
Türkiyede genellikle Akdeniz yağış rejiminin etkisi görülür .
En çok yağış kıyı bölgelerde görülür . İç kısımlara gidildikçe yağış miktarı azalır .
En az yağış alan yer Konya ve Tuz Gölü çevresi ile bazı derin yarılmış akarsu vadilerinin tabanlarıdır .
Karadeniz kıyılarında sonbahar , Akdeniz kıyılarında kış , İç Anadoluda İlkbahar ve Erzurum Kars Bölümünde az yağışları belirgindir .
Türkiye genelinde kış aylarında görülen yağışlar cephesel yağışlardır . Çünkü kış aylarında Anadolu , gezici alçak ve yüksek basınçların etkisi altındadır . Bu basınçlar cephesel yağışlara neden olur .
UYARI : 30° Kuzey enlemindeki dinamik
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.
vuhuv.com.tr